Autorka artykułu traktuje główne dzieło Justusa Lipsjusza (1547-1606) Politicorum, sive Civilis doctrinae libri sex, qui ad principatum maxime spectant jako tekst ogniskujący najważniejsze idee polityczne dawnej Europy. Jest to jeden z fundamentalnych w XVI stuleciu utworów proklamujących idee monarchii absolutnej, a zarazem teorie polityczne „stylistycznego” czy „estetycznego” tacytyzmu w ich ścisłym powiązaniu z etyczną formacją neostoicką. Politicorum… ukazało się w Lejdzie, prowincji Niderlandów, w lipcu 1589 r. i od tego czasu do połowy XVIII stuleciu publikowane było ponad 50 razy, tłumaczone na 24 języki nowożytne, w tym na język polski przez Pawła Szczerbica i wydane w 1595 r. (przekład poprawiony i zmieniony wyszedł drukiem ponownie w 1608). W nowożytnej literaturze podejmującej kwestie państwowe rozsądek (prudentia) pojmowany jest zwykle jako siła kierownicza cnoty tj. nakazująca respektować rzeczywiste prawidła rządów, nie zaś w bezwzględny sposób pojęte dobro czy w szczegółach rozumiane obyczaje i prawa. Lipsjusz pisał o roztropności i cnocie jako dwóch przewodnikach w życiu obywatelskim. Harmonię społeczną i pokój wskazuje jako główny cel sztuki rządów krajem, polityczną roztropność zaś uczynił naczelną cnotą księcia, cnotą wolną od obciążeń moralnych i dalece ważniejszą niż sprawiedliwość czy pobożność, która prawdziwa dla autora zawiera się w czynach i pracy. Wg. niego władca winien podążać za nakazami konieczności czy nadarzającej się okoliczności a nie sprawiedliwości, którą Lipsjusz oddaje na usługi czysto politycznych celów, a jej rolę przejmuje rozsądek, traktowany jako cnota kardynalna i fundament teorii autora Politicorum…Zachęcał władców, by nie bali się używać siły, jakkolwiek wyłącznie w sytuacjach uzasadnionych i efektywnie, bo cel (pokój publiczny i bezpieczeństwo)zawsze jest ważniejszy niż moralne detale lub konstytucyjna sprawiedliwość. Lipsjusz znalazł się wśród tych pisarzy ( Machiavelli, Guicciardini, Bodin), którzy w sile i jedności scentralizowanego państwa poszukiwali sposobów wyjścia z chaosu wojen domowych i religijnych zalewających Europę. Stworzył koncepcję „użytecznego udawania cnót” , co wskazuje na to, że przedkładał zasadę „wydawać się dobrym” nad „bycie dobrym”. Dla niego władca jest aktorem, który przed poddanymi odgrywa swój spektakl, pokazując się jako przyjaciel ludu, monarcha cnotliwy, sprawiedliwy, miłosierny, hojny i mądry, po to, aby zyskać uznanie i umocnić swój majestat oraz autorytet. Dzięki poczuciu ufności i szacunku wobec księcia, lud nie będzie potrzebował ingerować w rządy i dobrowolnie usytuuje się w roli „widza”. Tak Lipsjusz widział istotę funkcjonowania księcia i jego podwładnych. Jeśli role te zostaną zaakceptowane, państwo będzie oazą bezpieczeństwa, a poddani wolni od prześladowań, cierpień i upokorzeń.... Justyna Dąbkowska-Kujko, Ethical Categories in Political Thought of the Sixteenth and Seventeenth Centuries
The author of the article regards the main work of Justus Lipsius (1547–1606) Politicorum, sive Civilis doctrinae libri sex, qui ad principatum maxime spectant as a text focusing the most important political ideas of old Europe. It is one of the major works of the sixteenth century proclaiming the ideas of the absolute monarchy, and at the same time political theories of “stylistic” or “aesthetic” Tacitism in their close connection with the neo-Stoic ethical formation. The Politicorum was published in Leiden, the province of the Netherlands, in July 1589, and from that time on until the mid-eighteenth century it was published over fifty times, translated into 24 modern languages, including Polish by Paweł Szczerbic and published in 1595 (the corrected translation with changes was printed again in 1608). In early modern literature dealing with state issues, reason (prudentia) was usually understood as the steering force of virtue, i.e. ordering to respect the real principles of government, and not absolutely understood good or customs and laws understood in detail. Lipsius wrote about prudence and virtue as two guides in civic life. He indicated social harmony and peace as the primary goal of the rule of the country. At the same time, he made political prudence the prime virtue – free from moral burdens, and far more important than justice or piety, which manifested in deeds and work. In his opinion, the ruler should follow the dictates of necessity or circumstances that arise and not justice, which should serve purely political purposes. Its role was taken by reason, treated as a cardinal virtue and the foundation of the theory of the Politicorum’s author. He told the rulers not to be afraid of using force, although only in justified situations, since the goal (public peace and security) was always more important than moral details or constitutional justice. Lipsius was among those writers (Machiavelli, Guicciardini, Bodin) who, in the strength and unity of the centralized state, sought ways to get out of the chaos of civil and religious wars flooding Europe. He created the concept of “useful pretence of virtues”, which suggests that he favoured the principle of “seeming to be good” over “being good”. For him, the ruler was an actor who played his spectacle before his subjects, showing himself as a friend of the people, a virtuous, just, merciful, generous and wise monarch, to gain recognition and strengthen his majesty and authority. Thanks to the trust in and respect for the prince, the people would not need to interfere with his rule and would voluntarily position themselves as “spectators”. This is how Lipsius saw the essence of the functioning of the prince and his subjects. If these roles were accepted, the state would be an oasis of security and subjects free from persecution, suffering and humiliation....
Na wstępie autorka odnotuje niedocenie literatury nowołacińskiej, współistniejącej w kulturze XVI- i XVII-wiecznej Europy obok kultur języków narodowych. To one bardziej interesują badawczy, choć idea humanitas najpełniej zrealizowała się właśnie w tekstach nowołacińskich, stanowiących świadectwo nowożytnej łacińskiej wspólnoty kulturalnej (W. Weintraub).
Za J. Domańskim badaczka określa postawę użytkowniczą autorów humanistycznych wobec tekstów starożytnych: traktowali je jako swe dziedzictwo, dzięki czemu „cudze” może stać się „nasze” nawet w krajach Północy, pierwotnie niezwiązanych z tradycją grecko-rzymską.
Choć w średniowieczu dobrze znano literaturę antyczną, skupiano się na dziełach. W renesansie natomiast doceniono rolę aktu twórczego i osobowości twórcy, znów zainteresowano się relacją poesis – poema – poeta, trzema elementami ars poetica. Wypracowano nowe strategie literackie w odwołaniach wzorów antycznych, związane ze zjawiskami imitatio antiquorum – naśladowania formy i treści starożytnego wzoru – oraz aemulatio – poszukiwania doskonałości i chęci rywalizacji z dawnymi mistrzami, co wiązało się z podkreśleniem własnej indywidualności i przetworzeniem wzoru.
Badaczka wyróżnia trzy renesansowe wcielenia poety. Artifex, mistrz rzemiosła literackiego, kształci swe umiejętności wytrwałą pracą. Poeta doctus, uczony, obserwuje i objaśnia rzeczywistość. Najbardziej interesuje autorkę vates, wieszcz natchniony przez bóstwo, świadomy swej mocy twórczej, zapewniającej nieśmiertelność, obecny w dziełach Wergiliusza, Horacego, Propercjusza, Owidiusza, Lukana.
Humaniści naśladowali postawy swych starożytnych poprzedników. Prowadzili dialog z antykiem podobnie, jak poeci rzymscy z dziedzictwem greckim. Angażowali się w życie społeczne i polityczne. Pragnęli zbliżyć się do idealnego wzoru poezji. Czynili tak również Polacy, na początku bliżsi mistrzom-rzemieślnikom (Paweł z Krosna), potem – wieszczom. Jako pierwszy ze wzorcem tym, tak istotnym w renesansowej świadomości teoretycznej, utożsamił się Klemens Janicjusz, idący śladem Owidiusza, później wspominali o nim Joachim Bielski czy Andrzej Trzecieski.
Motyw unieśmiertelniającej siły poezji, autobiografizm i osobisty ton rzymskiej poezji okresu augustowskiego odpowiadały humanistycznemu przekonaniu o wyjątkowości jednostki ludzkiej i pragnieniu przetrwania w ludzkiej pamięci. Autorka wyjątkowość Janicjusza, inaczej niż Kallimach i Dantyszek, wcielającego się w rolę wieszcza. Nie tyle przejmuje elementy antyku, ile dopasowuje do niego swe życie i twórczość, choć pozostaje przy tym sobą. Badaczka analizuje jego teksty jako przykład renesansowej emulacji. Przywołując elegie Kochanowskiego, wskazuje też cykl poetycki jako wartą przebadania strategię literacką poetów nowołacińskich.
Autorka omawia rolę wychowawczą starożytnego poety, związaną z wzorem etycznym vir bonus et sapiens. Aktualizowali go poeci nowołacińscy, gdy wypowiadali się na tematy polityczno-społeczne, jak Janicjusz i Kochanowski. W wieszczów wcielali się też twórcy uzupełniający, przekładający i kontynuujący dzieła antyczne (suplemetacja).
W konkluzji badacza zauważa, że refleksja and renesansowym motywem poety-wieszcza musi objąć kontekst literatury antycznej i społecznej roli twórcy – wyjątkowej jednostki, zdolnej ocalać od zapomnienia, komentatora życia politycznego, wychowawcy-moralisty. Wzorzec ten mimo przeobrażeń przetrwał do XVIII w. i wpłynął na kultury narodowe.
Na wstępie autorka odnotuje niedocenie literatury nowołacińskiej, współistniejącej w kulturze XVI- i XVII-wiecznej Europy obok kultur języków narodowych. To one bardziej interesują badawczy, choć idea humanitas najpełniej zrealizowała się właśnie w tekstach nowołacińskich, stanowiących świadectwo nowożytnej łacińskiej wspólnoty kulturalnej (W. Weintraub).
Za J. Domańskim badaczka określa postawę użytkowniczą autorów humanistycznych wobec tekstów starożytnych: traktowali je jako swe dziedzictwo, dzięki czemu „cudze” może stać się „nasze” nawet w krajach Północy, pierwotnie niezwiązanych z tradycją grecko-rzymską.
Choć w średniowieczu dobrze znano literaturę antyczną, skupiano się na dziełach. W renesansie natomiast doceniono rolę aktu twórczego i osobowości twórcy, znów zainteresowano się relacją poesis – poema – poeta, trzema elementami ars poetica. Wypracowano nowe strategie literackie w odwołaniach wzorów antycznych, związane ze zjawiskami imitatio antiquorum – naśladowania formy i treści starożytnego wzoru – oraz aemulatio – poszukiwania doskonałości i chęci rywalizacji z dawnymi mistrzami, co wiązało się z podkreśleniem własnej indywidualności i przetworzeniem wzoru.
Badaczka wyróżnia trzy renesansowe wcielenia poety. Artifex, mistrz rzemiosła literackiego, kształci swe umiejętności wytrwałą pracą. Poeta doctus, uczony, obserwuje i objaśnia rzeczywistość. Najbardziej interesuje autorkę vates, wieszcz natchniony przez bóstwo, świadomy swej mocy twórczej, zapewniającej nieśmiertelność, obecny w dziełach Wergiliusza, Horacego, Propercjusza, Owidiusza, Lukana.
Humaniści naśladowali postawy swych starożytnych poprzedników. Prowadzili dialog z antykiem podobnie, jak poeci rzymscy z dziedzictwem greckim. Angażowali się w życie społeczne i polityczne. Pragnęli zbliżyć się do idealnego wzoru poezji. Czynili tak również Polacy, na początku bliżsi mistrzom-rzemieślnikom (Paweł z Krosna), potem – wieszczom. Jako pierwszy ze wzorcem tym, tak istotnym w renesansowej świadomości teoretycznej, utożsamił się Klemens Janicjusz, idący śladem Owidiusza, później wspominali o nim Joachim Bielski czy Andrzej Trzecieski.
Motyw unieśmiertelniającej siły poezji, autobiografizm i osobisty ton rzymskiej poezji okresu augustowskiego odpowiadały humanistycznemu przekonaniu o wyjątkowości jednostki ludzkiej i pragnieniu przetrwania w ludzkiej pamięci. Autorka wyjątkowość Janicjusza, inaczej niż Kallimach i Dantyszek, wcielającego się w rolę wieszcza. Nie tyle przejmuje elementy antyku, ile dopasowuje do niego swe życie i twórczość, choć pozostaje przy tym sobą. Badaczka analizuje jego teksty jako przykład renesansowej emulacji. Przywołując elegie Kochanowskiego, wskazuje też cykl poetycki jako wartą przebadania strategię literacką poetów nowołacińskich.
Autorka omawia rolę wychowawczą starożytnego poety, związaną z wzorem etycznym vir bonus et sapiens. Aktualizowali go poeci nowołacińscy, gdy wypowiadali się na tematy polityczno-społeczne, jak Janicjusz i Kochanowski. W wieszczów wcielali się też twórcy uzupełniający, przekładający i kontynuujący dzieła antyczne (suplemetacja).
W konkluzji badacza zauważa, że refleksja and renesansowym motywem poety-wieszcza musi objąć kontekst literatury antycznej i społecznej roli twórcy – wyjątkowej jednostki, zdolnej ocalać od zapomnienia, komentatora życia politycznego, wychowawcy-moralisty. Wzorzec ten mimo przeobrażeń przetrwał do XVIII w. i wpłynął na kultury narodowe.... Barbara Milewska-Waźbińska, A Humanistic Model of Authorship – Neo-Latin Poetry in Poland
At the beginning of her text, the author notes the underestimation of neo-Latin literature, existing in the culture of sixteenth- and seventeenth-century Europe alongside national language cultures. Researchers are more interested in them, although the idea of humanitas was most fully realised in neo-Latin texts, which are a testimony to the modern Latin cultural community (Wiktor Weintraub). Following Juliusz Domański, the researcher defines the user attitude of humanistic authors towards ancient texts: they treated them as their heritage, thanks to which “somebody’s else” could become “ours” even in the countries of the North, originally unrelated to the Greek-Roman tradition.
Ancient literature was well known in the Middle Ages in which the focus was on individual texts. In the Renaissance, on the other hand, the role of the creative act and the personality of the author were more appreciated, and the interest in the relationship poesis – poem – poet, the three elements of ars poetica – increased. New literary strategies were developed in reference to ancient models, related to the phenomena of imitatio antiquorum – imitation of the form and content of the ancient pattern – and aemulatio – the search for perfection and the desire to compete with former masters, which was associated with the emphasis on one’s individuality and processing of the model.
The researcher distinguishes three Renaissance incarnations of the poet. Artifex, master of the art of writing, develops his skills with persistent work. Poeta doctus, a scholar, observes and explains reality. The author is most interested in vates, a prophet inspired by the deity, aware of his creative powers providing immortality, present in the works of Virgil, Horace, Propertius, Ovid, and Lucan.
Humanists imitated the attitudes of their ancient predecessors. They conducted a dialogue with antique like Roman poets with the Greek heritage. They actively participated in social and political life. They wanted to get closer to the perfect model of poetry. The same also did Poles, at first closer to master-craftsmen (Paweł of Krosno), then – to the prophets. It was Klemens Janicki called Janicjusz who, following in the footsteps of Ovid, identified himself as the first with this pattern, so important in the Renaissance theoretical consciousness, later on, Joachim Bielski and Andrzej Trzecieski also mentioned Ovid.
The motif of the immortalising power of poetry, the autobiography and the personal tone of the Roman poetry of the Augustan period corresponded to the humanistic belief in the uniqueness of the human individual and the desire to survive in human memory. The author emphasises the uniqueness of Janicjusz who, unlike Filippo Buonaccorsi called Callimachus and Johannes Dantiscus, plays the role of a prophet. He not as much takes over the elements of antiquity as adjusts his life and works to the ancient tradition, although at the same time he remained himself. The researcher analyses his texts as an example of Renaissance emulation. Recalling Kochanowski’s elegies, she also points to the poetic cycle as the literary strategy of neo-Latin poets worth investigating.
Next, the author discusses the educational role of ancient poets, associated with the ethical model of vir bonus et sapiens. It was updated by neo-Latin poets speaking on political and social topics, such as Janicjusz and Kochanowski. The role of the poet was also played by additional authors who translated and continued ancient works (supplementation).
In conclusion, the researcher notes that reflection on the Renaissance motif of the poet has to include the context of ancient literature and the social role of the author – a unique individual capable of saving from oblivion, a commentator on political life, a moralist-educator. This model, despite transformations, survived until the eighteenth century and influenced national cultures....
Na wstępie badacz zaznacza odmienność swego tekstu, mającego uchwycić procesy kulturowe w trakcie ich trwania, nie interpretującej rekonstrukcji przeszłości. Następnie wskazuje trzy powody marginalizacji antyku i tradycji klasycznych po 1989: uwolnienie literatury od ról politycznych, powiązanie klasycyzmu w drugiej połowie XX w. z wysokim tonem i moralnością, zerwanie ciągłości kulturowej w świecie Zachodu. Nazwy antyczne odczuwa się obecnie jako puste klisze, zrównały się znaczenia tekstów kultury wysokiej i niskie, nie ceni się przeszłości dla jej samej. Zakwestionowano sens kanonu. Rzadko czyta się teksty antyczne egzystencjalnie i reinterpretuje je, starożytność stała się niepotrzebna.
Kolejną część tekstu autor poświęcił wybranym próbom uczynienia tradycji klasycznych na nowo żywotnymi. Leo Strauss reprezentował intelektualny gnostycyzm: czytał klasyków bez prób rekonstrukcji kontekstu kulturowego, w zamian szukając sensów ukrytych z obawy przed władzą. Alan Bloom lekturą tekstów Platona na uniwersytecie chciał leczyć kryzys humanizmu, skutek liberalno-lewicowej rewolucji l. 60. Według George’a Steinera wyznacznikiem tożsamości kulturowej Europejczyka jest przyswojenie kanonu lektur, które przy każdym odczytaniu podlegają przekładowi na inny kod językowy, kulturowy, historyczny. To akt nie tylko intelektualny, lecz także egzystencjalny. Natomiast Oliver Taplin w swych badaniach tragedii greckiej kwestionował jej silny związek z rytuałem religijnym, co było próbą uczynienia jej aktualną dla współczesnego odbiorcy.
Twórcy wszystkich tych koncepcji nie próbują dotrzeć do antyku jako takiego. Konstruują jakąś jego wizję, którą uznają za przydatną dla współczesnego człowieka. Mają do starożytności stosunek sentymentalny, oparty na dystansie, nie naiwny (w rozumieniu Schillera).
W następnej części tekstu badacz przeprowadza przykładową aktualizującą interpretację tekstów klasyków. W szkole często traktuje się je jak wystawę muzealną, z góry zakłada się ich obcość. Młodym odbiorcom trudno utożsamić się z klasycznie wykładanym dylematem Antygony. Można jednak przeakcentować jego odczytanie tak, by wydobyć problemy obecnego społeczeństwa liberalnego, w którym jednostka musi mierzyć się ze zbiorowością. W takiej lekturze potrzeba wyostrzonej świadomości metody, operującej kategorią obcości kulturowej i inności. Widać to w interpretacji Bachantek Eurypidesa, które można odnieść do tematów tożsamości, inności, transgresji czy przemocy kulturowej. Natomiast Rycerzy Arystofanesa można odnieść do kwestii demokracji liberalnej początku XXI w.
Ewentualny zarzut prezentyzmu takiej lektury autor uprzedza stwierdzeniem, że rekonstrukcja antyku takim, jakim był, jest niemożliwa i bezcelowa. Klasyków nie czyta się dla nich samych, ale by odnaleźć w nich siebie. Niektórych tylko poznaje się dla celów filologicznych – badacz nazywa ich autorami pośredniczącymi, potrzebnymi, by nauczyciel zdobył warsztat i wiedzę do objaśniania autorów instruktywnych, których dzieła można zaktualizować, gdyż zawierają wątki ważne dla kultury współczesnej. Ich lista jest płynna: Plutach dawniej był instruktywny, obecnie raczej pośredniczy.
Na końcu autor formułuje kilka postulatów: należy oczyścić tradycję antyczną z aksjologicznego balastu, już niepotrzebnego, a także interpretować przeszłość przez teraźniejszość i odwrotnie, przyjąć rolę tłumacza międzykulturowego. Pomoże to budzić zainteresowanie dla kultury w nowej sytuacji humanisty, który z prawodawcy kultury stał się tylko jej opowiadaczem.... Paweł Majewski, De-Ciphering. Ancient Culture as a Possible Code of Western Culture in the Early Twenty-First Century
The researcher begins by emphasising the distinctness of his text, which is to capture cultural processes during their duration, and not to interpret the reconstruction of the past. He points to three reasons for marginalising antiquity and classical traditions after 1989: (1) freeing literature from political roles, (2) linking Classicism in the second half of the twentieth century with a high tone and morality, (3) breaking cultural continuity in the Western world. The ancient names are now empty clichés; the meanings of the texts of high and low culture have become equal; the past is not appreciated for its own sake. The meaning of the canon was questioned. Ancient texts are rarely read and reinterpreted existentially; antiquity has become unnecessary.
The next part of his text the author devoted to selected attempts to revive classical traditions. Leo Strauss represented an intellectual Gnosticism: he read the classics without attempting to reconstruct the cultural context, looking instead for meanings hidden for fear of the authorities. By reading Plato’s texts at the university, Alan Bloom wanted to cure the crisis of humanism resulting from the liberal-leftist revolution of the 1960s. According to George Steiner, the determinant of the European’s cultural identity is the knowledge of a canon of readings, which at every reading are translated into different language, cultural and historical codes. It is an act not only intellectual but also existential. Oliver Taplin, on the other hand, in his studies of the Greek tragedy questioned its strong connection with a religious ritual, which was an attempt to make it relevant for the modern audience.
The authors of all these concepts are not interested in antiquity as such. They construct a vision that they consider useful for modern man. They have sentimental feelings towards antiquity, based on distance, not naive ones (in Schiller’s understanding).
In the next part of the text, the researcher presents an example of updating interpretation of the texts of the classics. At school, they are often treated as a museum exhibition, regarded as foreign in advance. Young recipients find it challenging to identify with the classically taught Antigone’s dilemma. It is possible, however, to emphasise its reading so as to bring out the problems of the present liberal society, in which the individual must face the community. Such a reading needs a sharpened awareness of the method, operating in the category of cultural alienation and otherness. This can be seen in the interpretation of Euripides’ Bacchants, which can be related to the subjects of identity, otherness, transgression or cultural violence. Aristophanes’ Knights can be associated with the issue of liberal democracy of the early twenty-first century.
An allegation of presentism of such reading the author refutes by stating that the reconstruction of antiquity as it was, is both impossible and pointless. One does not read classics for themselves but to find oneself in them. Some are studied only for philological purposes – Majewski calls them “intermediary authors”, needed for the teacher to gain the methodology and knowledge to explain the so-called “instructional authors”, whose works can be updated because they contain problems important for contemporary culture. Their list is not fixed: Plutarch used to be instructive, now it is rather mediating.
Finally, the author formulates several postulates: one should cleanse the ancient tradition of axiological ballast, which is no longer needed, and interpret the past through the present, and vice versa, assuming the role of intercultural translator. This will help to arouse interest for culture in the new situation of the humanist, who from culture’s legislator has become only its storyteller....
Badacze kultury staropolskiej zgadzają się, że opisu przyrody dokonywano korzystając z dwóch źródeł: doświadczenia oraz istniejących już tekstów. Pisarze , którzy podejmowali tematykę świata egzotycznego, opierali się głównie na przekazach innych. Mieszkańcy Rzeczypospolitej wiedzę o świecie egzotycznym raczej importowali. Niewiele jest oryginalnych dzieł napisanych przez Polaków ukazujących dalekie krainy, Wprawdzie przedsiębrali oni długie wyprawy, jednak owe podróże najczęściej miały charakter polityczny i w relacjach z poselstw lub wojen opisy niezwykłej przyrody występują rzadko. Humaniści czerpali swoją wiedzę z książek. Filologowie, a przede wszystkim geografowie, medycy, przyrodoznawcy opisując świat, odwoływali się do erudycji i traktowali dzieła antyczne i średniowieczne jako zasadniczo godne zaufania. O przyrodzie egzotycznej pisali nie tylko podróżnicy, ale także ci autorzy pamiętników, którzy nigdy nie wyjechali za granicę. Często po tę tematykę sięgali kaznodzieje czy hagiografowie, ale także twórcy literatury, niemającej charakteru użytkowego. Pojawiały się czasem krytyczne uwagi w stosunku do źródeł, głównie w diaruszach . Powodem, dla którego poddawano w wątpliwość to, co pisali poprzednicy , było osobiste sprawdzenie niektórych rewelacji. To wszystko jednak nie oznaczało totalnego zwątpienia w autorytety i nadal lektura dzieł antycznych oraz późniejszych przyrodoznawców, (ale też po prostu literatów) leżała u podstaw wykształcenia Europejczyka. Poprawianie Pliniusza i innych dostrzec można właściwe wyłącznie w tekstach o charakterze pamiętnikarsko - naukowym, natomiast kazania czy dzieła literackie prób weryfikowania wiedzy o egzotycznej przyrodzie nie zawierają prawie wcale. Autorzy często, aby oswoić czytelnika z egzotycznymi zwierzętami i roślinami, porównywali je ze znanymi z Polski okazami flory i fauny lub innymi elementami „udomowionej” rzeczywistości. Prezentowanie egzotycznej przyrody w niewielkim stopniu miało charakter poznawczy. Znacznie częściej motywem kierującym twórcami była perswazja. Dzięki opisom egzotycznej natury stosunkowo łatwo można było moralizować. Robiono to koncentrując się m. in. na pokazaniu wielkości Boga jako stwórcy wszystkich niezwykłości świata, tłumaczeniu tego, jak działa szatan, porównując go do węża, smoka, lwa. Najczęściej jednak odwoływanie się do egzotyki ułatwiało ocenianie człowieka. Wówczas zazwyczaj łączone z poszczególnymi zwierzętami czy roślinami cechy stawały się swoistym punktem odniesienia: dzielny lew, podstępna żmija, uparty osioł, powolny żółw, pyszny paw i temu podobne skojarzenia stawały się źródłem łatwo czytelnych metafor. Różne formy moralizowania nie wyczerpały powodów, dla których pojawiała się przyroda egzotyczna w polskich utworach XVI i XVII w. Była ona również atrakcyjna przez swoją niezwykłość i przyciągała uwagę odbiorców odmiennością od znanego, oswojonego świata. Prawdopodobnie staropolscy pisarze wierzyli we wszystko, co przeczytali czy usłyszeli o egzotycznych krainach. Ufność w istnienie jednorożca albo feniksa itp. wydaje się dość powszechna. Nie można jednak odrzucić sugestii , iż pewne „żyjące” w mitologii i dziełach naturalistów okazy flory i fauny traktowane były po prostu jak rezerwuar motywów, po które sięga się, pisząc w rzeczywistości o człowieku.... Dariusz Dybek, Exotic Nature in the Works of Polish Writers of the Sixteenth and Seventeenth Centuries
Researchers of Old Polish culture agree that the description of nature was made using two sources: experience and existing texts. Writers who undertook the topic of the exotic world, based mainly on the accounts of others. Usually, people of the Polish-Lithuanian Commonwealth imported their knowledge about the exotic world. There are only a few original works written by Poles that present distant lands. Even though they undertook long expeditions, these trips were mostly political; thus, descriptions of exotic nature in their accounts of legations or wars are rare. Humanists acquired their knowledge from books. Philologists, and first of all, geographers, medicine specialists, and natural scientists describing the world referred to erudition, and they treated ancient and medieval works as trustworthy sources.
Not only travellers wrote about exotic nature, but also those memoirists who never went abroad. These topics were often used by preachers and hagiographers, but also by creators of non-functional literature. Sometimes, there were critical comments about the literary sources, mainly in diaries. The reason for questioning what had been written by previous authors was that some of the revelations were personally verified. This, however, did not mean that they came to doubt the authority of ancient and medieval natural scientists, and their works (as well as of other writers) were at the heart of European education. The correction of Pliny and others can only be seen in diaries and scientific texts, while in sermons or literary works there were no attempts to verify knowledge of exotic nature. To acquaint their readers with exotic animals and plants, authors often compared them to specimens of flora and fauna known in Poland or other elements of “domesticated” reality. The presentation of exotic nature was of little cognitive nature. Much more often, the motive guiding the authors was persuasion. Descriptions of exotic nature made it easier to moralize. This was done by focusing on, among others, God’s greatness as the creator of all wonders of the world, on explaining nature of Satan, comparing him to a serpent, dragon, or lion. Most often, however, referring to the exotic made it easier to judge a person. Then, usually, the characteristic traits associated with individual animal or plant became a specific reference point: the brave lion, deceitful viper, stubborn donkey, slow turtle, haughty peacock, and similar associations became the source of easily readable metaphors. Various forms of moralization did not exhaust the reasons for the appearance of exotic nature in Polish works of the sixteenth and seventeenth centuries. It was also attractive because of its uniqueness and captured the attention of readers by being different from the known, domesticated world. Old-Polish writers probably believed in everything they read or heard about exotic lands. The belief in the existence of a unicorn or phoenix and similar creatures seems to be quite common. One cannot reject the suggestion, however, that some specimens of flora and fauna “living” in mythology and works of naturalists were treated simply as a reservoir of motifs, which were used when writing about the man....
W tekście przedstawiono trzy projekty społeczeństwa obywatelskiego, stworzone przez polskich publicystów drugiej połowy XIX w. – obserwatorów i teoretyków życia zbiorowego. Autorka koncentruje się na integralności tych modeli, ich zakorzenieniu w idei humanitas oraz ich odniesieniu do nowoczesnego społeczeństwa.
Jako pierwszy badaczka omawia etycyzm Orzeszkowej, która opisywała rzeczywistość w kategoriach moralnych. Cnotę przedkładała nad realizm i pragmatyzm, co wyróżnia ją na tle współczesnych. Ceniła zarówno cnoty dające się poznać w chwilach próby, jak i te codzienne, związane ze „zwykłą” uczciwością, wymagającą regulowania zobowiązań wobec innych członków wspólnoty, traktowanych równo. Przyczyny jej braku pisarka widziała w pozostałościach feudalnych.
Orzeszkowa wartości dotąd przynależne wysoko urodzonym wiąże z nowymi zjawiskami ekonomicznymi (kapitalizm) i społecznymi (pojawienie się inteligencji, wzrost znaczenia mieszczaństwa). Nie zachwyca się nowoczesnością, ale chce odpowiedzieć na potrzeby swego czasu. Jako artystka uczy się od społeczeństwa i oddaje z nawiązką, co otrzymała. Badaczka zauważa zbieżność tej koncepcji z herderowsko-goetheańską ideą Bildung, wyrastającą z renesansowej humanitas i greckiej paidei.
W l. 80. Orzeszkowa wyraźniej zwraca się ku idei narodu, co autorka omawia na przykładzie jej wypowiedzi o emancypacji kobiet. Typ kobiety polskiej ukształtował się w kulturze szlacheckiej, wyrosłej z republikańskiego Rzymu. Miała ona dostęp do wiedzy i jako obywatelka aktywnie służyła ojczyźnie, choć jej zadania różniły się od męskich. Projekt emancypacyjny wyrasta zatem z narodowej tradycji. Wieńczyć go mają ogólnoludzkie cnoty sprawiedliwości czy miłości bliźniego.
Pisarka przez ich pryzmat wypowiadała się też o Żydach. Broniła ich jako ludzi, przemilczała kwestie różnic ekonomicznych, narodowych, wyznaniowych. W argumentacji przywoływała pouczenia starożytnych i naukę Chrystusa. Pisała o ich użyteczności, ale zarazem nie miała złudzeń co do ich respektowania przez ludzi. Podobnie krytykowała karę śmierci, wkraczającą w kompetencję Boga i nieskuteczną.
Jako drugi badaczka omawia pragmatyzm Prusa, dążącego do obiektywizmu i jak największej różnorodności swych obserwacji, obejmujących również niskie przejawy życia. Inspirował się organicyzmem Spencera. Dla szczęścia obywateli poszczególne grupy społeczne i całe narody powinny współdziałać ze sobą w imię harmonii. Wynika to nie z zasad etycznych, jak u Orzeszkowej, ale z przyczyn praktycznych, choć pisarz myśli również o idei: dobru ojczyzny, które tworzy dobro jednostek.
Badaczka wytyka Prusowi niekonsekwencję, generalizacje i naiwność. Zauważa jego pragnienie uczynienia teorii wykonalną. To kryterium pisarz uważał za uniwersalniejsze niż wzniosłe idee etyczne. Swój program adresował do ludzi zwyczajnych, „średnich”, unikał ekstremów i absolutyzowania idei, nawet prawdy i wolności. Kierował się ku wartościom aktywistycznym, praktycznym, ogólnie dostępnym. Nad sztukę czy religię przedkładał wolę, czyn, użyteczność.
Na końcu autorka przedstawia liberalizm Świętochowskiego, rozumiany jako nieograniczone prawo do wolności. Pisarz w przeciwieństwie do Orzeszkowej i Prusa opowiadał się za racją jednostki, nie zbiorowości – podobnie jak Mill. Krytyczny indywidualista z charakteru, często naruszał tradycyjne świętości. Godził w kler, zdroworozsądkowość Prusa, konserwatyzm, mity narodowe. Propagował laicki humanizm, liberalizm, demokratyzm, racjonalizm, relatywizm. W duchu sceptycyzmu dostrzegał ciemne strony postępu i cywilizacji.
Jego modelowi człowieka niezaprzedanego żadnej idei, absolutnie wolnego patronował Epikur. Odwoływał się też do oświeceniowej wizji obywatela, opartej na idei czystego rozumu, bezstronnej moralności, postulacie uwolnienia się od przesądów i uwarunkowań rasowych, religijnych, kulturowych. W jej imię postulował asymilację Żydów i przyjmował retorykę antysemicką. Rozczarowany polityką, z czasem podporządkował swe poglądy orientacji narodowej, dla której poświęcił indywidualizm i dystans, aby stać się rzecznikiem racji większości. To w niej zaczął widzieć spełnienie ideałów humanistycznych.... Grażyna Borkowska, Models of Civic Culture in Journalism of the Second Half of the Nineteenth Century and the Idea of humanitas (Orzeszkowa, Prus, Świętochowski)
The text presents three projects of civil society created by Polish publicists of the second half of the nineteenth century – observers and theoreticians of collective life. The author focuses on the integrity of these models, their roots in the idea of humanitas and their relation to modern society.
As the first, Borkowska discusses the ethicism of Eliza Orzeszkowa, who described reality in moral terms. She preferred virtue to realism and pragmatism, which distinguishes her from contemporary people. She appreciated both virtues surfacing at the time of trial and everyday virtues associated with “ordinary” honesty, requiring the settlement of obligations towards other members of the community, treated equally. The reasons for the absence of this honesty the writer saw in the legacy of feudalism.
The values formerly belonging to people of high social standing Orzeszkowa associated with new economic (capitalism) and social phenomena (the emergence of the intelligence stratum, the growing importance of the middle class). She was not impressed with modernity, but she wanted to meet the needs of her time. As an artist, she learned from society and gave back more than she had received. Borkowska notes the convergence of this concept with the Herderian-Goethean idea of Bildung, originating from the Renaissance humanitas and Greek paideia.
In the 1980s, Orzeszkowa turns more clearly to the idea of the nation, which the author discusses on the example of her statements about the emancipation of women. The type of Polish woman was formed in the noble culture that grew out of republican Rome. She had access to knowledge, and as a citizen, she actively served her homeland, although her tasks were different from those of men. Thus, the emancipation project grows out of national tradition. It is to be crowned by universal virtues of justice or love of neighbour.
Through the prism of these virtues, the writer also spoke about Jews. She defended them as people, without mentioning the issues of economic, national and religious differences. In her arguments, she recalled the teachings of the ancients and the teachings of Christ. She wrote about their usefulness, but at the same time, she had no illusions about they being respected by people. Similarly, she criticized the death penalty as usurping God’s competence and ineffective.
As a second paradigm, the researcher discusses that of Bolesław Prus, striving for objectivity and the broadest possible variety of his observations, including low-life manifestations. Herbert Spencer’s organicism inspired him. In his opinion, individual social groups and entire nations should work together in the name of harmony for the happiness of citizens. It results not from ethical principles, as in Orzeszkowa, but from practical reasons. However, the writer also thought about the idea: the good of the homeland, which generates the good of individuals.
The researcher points out to Prus’ inconsistency, generalizations and naivety. She notes his desire to make the theory feasible. This criterion was more universal for Prus than high ethical ideas. His program was addressed to ordinary people, “average” citizens; he avoided extremes and absolutizing ideas, even truth and freedom. He turned towards activistic, practical and generally available values. He preferred will, deed, utility over art or religion.
Finally, the author presents Świętochowski’s liberalism, understood as an unlimited right to freedom. In contrast to Orzeszkowa and Prus, the writer argued for the right of the individual, not community – just like James Mill. A critical individualist by character, he often violated traditional sanctities. He attacked the clergy, Prus’ common sense, conservatism, and national myths. He promoted secular humanism, liberalism, democratism, rationalism, and relativism. In the spirit of scepticism, he saw the dark sides of progress and civilization. It was Epicurus who was the patron of his model of a man – absolutely free, who sold his soul to no idea. He also referred to the Enlightenment vision of citizen, based on the idea of pure reason, impartial morality, and the postulate of freeing oneself from prejudices and racial, religious and cultural conditions. Faithfull to this idea, he postulated the assimilation of Jews and adopted anti-Semitic rhetoric. Disappointed with politics, he eventually subordinated his views to national orientation, for which he sacrificed his individualism and distance to become a spokesperson for the rights of the majority. And it was this majority that he began to see the fulfilment of humanistic ideals....
Idee wieku oświecenia przeniknęły do świadomości protagonistów ruchu umysłowego i politycznego we wszystkich krajach Europy, ulegając adaptacji i asymilacji odpowiednio do zastanych warunków społecznych. Wszystkich uczestników tej formacji kulturowej łączyło krytyczne podejście do panujących struktur społecznych i hierarchii wartości, a także przekonanie, że należy zweryfikować wszystkie sądy przyjmowane dotychczas apriorycznie, sprawdzić zgodność istniejących systemów, praw, opinii z dwoma kryteriami, które dla oświeconych stały się najwyższą instancją odwoławczą ; rozumem i naturą, by na nowo je uzasadnić lu odrzucić. W oświeceniu dokonała się doniosła emancypacja człowieka, która rządzi się immanentnymi prawami - natury oddzielonej od swego Stwórcy i od niego niezależnej. Etos humanistyczny pojmowany jako fundamentalne przekonanie o świecie i człowieku, kryteria będące podstawą głównych wzorców zachowania się, pozwalające budować system wartości jednostki i oceniać postawy moralne - jest integralnym składnikiem światopoglądu polskiego „wieku świateł’. ,W tym kontekście pisarze polskiego oświecenia jawią się jako kontynuatorzy poszukujący i rozwijający tradycje starożytnej wiedzy o człowieku , a etos humanistyczny jako zbiór pozytywnych, afirmowanych tez i przekonań. Oświecenie wykreowało wzór człowieka racjonalnego, którego działania prowadzą ku szczęściu utożsamianemu z dobrem ogółu. W rozważaniach o człowieku i jego egzystencjalnych uwikłaniach pisarze polskiego oświecenia koncentrowali się wokół pary pojęć : cnota-fortuna i relacji między nimi. W swoich rozważaniach pokazują walkę z człowieka ze swoimi namiętnościami ale także z przeciwnościami losu, propagują cnotę stoickiej odporności na nieszczęście będącej gwarantem stanu wewnętrznego szczęścia. Cnota i szczęście mogą być także osiągnięte, w sytuacji, kiedy człowiek osiągnie harmonię z naturą i wybierze życie na wsi, z dala od zgiełku. W umysłach pisarzy polskich XVIII stulecia współistniały szczęśliwe kraje utopii i niedoskonała rzeczywistość, rysowała się symetryczna wizja świata autentycznego wobec świata pozorów, wartości istotnych w sporze z fałszywymi, Oświeceni, poszukując wartości trwałych , niezmiennych, immanentnie ludzkich , choć dotąd niezrealizowanych , zwracali się ku pisarzom starożytnym , których myśli odpowiednio dobierane i przekształcane służyły jako nieodzowny składnik systemu pojęć o człowieku przyszłości, co uwidacznia się szczególnie w sytuacji, gdy przedmiotem dociekań staje się jednostka w sobie samej poszukująca odpowiedzi na najistotniejsze pytania egzystencjalne .... Ewa Szczepan, Humanistic Ethos in the Enlightenment Era
The ideas of the Enlightenment era penetrated the minds of the protagonists of the intellectual and political movement in all European countries, being adapted and assimilated according to the existing social conditions. All participants of this cultural formation were united by a critical approach to the prevailing social structures and hierarchy of values, as well as the belief that all a priori judgments should be verified, as well as compliance of existing systems, laws and opinions with two most important criteria: reason and nature. The Enlightenment era brought about the emancipation of man, governed by immanent laws – the nature separated from its Creator and independent of him. The humanistic ethos understood as a fundamental belief about the world and man, criteria being the basis of main behavioural patterns, enabling to create a value system of individuals and to assess moral attitudes is an integral component of the worldview of the Polish Enlightenment age. In this context, writers of the Polish Enlightenment appear as continuators seeking and developing the traditions of ancient knowledge about the man, and the humanistic ethos as a collection of positive affirmed theses and beliefs. The Enlightenment era has created a model of rational man, whose actions lead to happiness identified with the good of all. In reflections on man and his existential entanglements, writers of the Polish Enlightenment focused on two concepts: virtue and fortune, and the relationship between them. In their reflections, they show the fight of the man against his passions, but also against adversity; they promote the virtue of stoic resistance to misfortune, which guarantees the state of inner happiness. Virtue and happiness can also be achieved when the man reaches harmony with nature and chooses to live in the countryside, away from the hustle and bustle. In the minds of Polish writers of the eighteenth century, happy utopian countries and imperfect reality coexisted, there was a symmetrical vision of an authentic world against the world of appearances, essential values in the dispute with false ones. The Enlightened, looking for permanent, unchanging, immanently human values, although not yet realized, turned to ancient writers whose thoughts, adequately selected and transformed, served as an indispensable element of the system of concepts about the man of the future. It is particularly evident in the situation when an individual in himself seeking answers to the most important existential questions becomes the subject of inquiry....
We wstępie autorka przywołuje definicję humanizmu w sztuce A. Maślińskiego – to wszystko, co bezpośrednio odnosi się do antyku i człowieka. W wyjaśnieniu tym humanizm zlewa się z klasycyzmem, a jego przeciwieństwem staje się manieryzm. Mimo to historyk dopuszczał recepcję antyku w nurtach aklasycznych, gdyż punktem wyjścia badania powinno być dzieło samo w sobie, a przejawy humanizmu należy badać w konkretnych przejawach.
Humanizm w sztuce autorka przedstawia z dwóch perspektyw: teorii estetycznej i praktyki artystycznej. Jego obecność w dziełach ściśle wiąże się z tradycją antyczną, przejawiającą się zarówno w treściach formalnych, jak i ideowych. Badaczka postuluje stworzenie typologii formuł jej humanistycznej recepcji.
W części poświęconej teorii estetycznej autorka wskazuje terminy kluczowe dla poznania kulturowych przejawów humanizmu: mimesis, odniesioną do naśladowania zarówno natury, jak i starożytności, oraz paragone, klasyczny spór, która dyscyplina sztuki jest najdoskonalsza. Jako najważniejsze dla tradycji antycznej autorka wskazuje poezję, malarstwo i architekturę. Przypomina o roli refleksji nad perspektywą i koncepcją piękna, zwłaszcza platońsko-pitagorejską.
Osobno autorka omawia humanistyczny model twórcy nowożytnego, wyrosły ze starożytnej biografistyki. Jej kontynuacje: żywoty artystów to ważne źródło wiedzy o tym wzorcu artysty. Prócz nich badaczka wskazuje dokumenty osobiste, dzieła literackie malarzy, rzeźbiarzy i architektów oraz traktaty techniczne. Podaje przykłady Benvenuta Celliniego (vita actva) i neoplatonizującego Michała Anioła (vita contemplativa). Przypomina, że humanistyczna teoria sztuki dała również początek akademiom.
W części poświęconej artystycznym realizacjom humanizmu autorka uznaje za najistotniejsze dwa problemy: antropomorfizacji i dialogu z naturą. Pierwszy z nich wiąże się ze zjednoczeniem człowieka i dzieła sztuki, drugi – człowieka i natury, oczywiście widzianej i opisywanej przez pryzmat przeżyć ludzkich.
Antropomorfizację dzieła badaczka rozumie jako przeniesienie cech ludzkich na formę kształtowaną plastycznie. Rozważa problemy konstrukcji figury ludzkiej: kontrapost i zmiany proporcji, stających się nośnikiem treści (Michał Anioł, sztuka romańska, manieryzm), a także temat korzystania z postaci ludzkiej jako modułu, zwłaszcza w architekturze.
Humanistyczne widzenie natury opiera się na podziale natura naturans – natura naturata, wywodzącym się z tradycji neoplatońskiej. W tym ujęciu świat jest przeniknięty śladem twórczej mocy Boga, a filozofia i religia mają wiele wspólnego – jak w renesansowej docta religia/pia phisosopfia. Materię czyni piękną boski pierwiastek, co znalazło oddźwięk w myśli neoplatoników i dziełach Michała Anioła. Natura naturans, stworzona i wciąż tworząca, idealna natura świata świętego, znajduje wyraz w dziełach idealizujących rzeczywistość, odwołujących się do idei makro- i mikrokosmosu (np. Rafael), a także do idei malowniczości i ogrodzie angielskim, „bardziej naturalnym” niż sama przyroda. Ma wymiar symboliczny (np. portale powstałe pod wpływem szkoły z Chartres), co wykorzystywano w średniowiecznych bestiariuszach, łączących encyklopedyzm o genezie antycznej i chrześcijańskie alegorie moralne, oraz w niemieckim romantycznym malarstwie pejzażowym.
W zakończeniu autorka zauważa, że myśl humanistyczna pozwala na ściślejsze powiązanie autora z dziełem, człowiek staje się zarazem twórcą i tworzywem, sztuka niemal utożsamia się z artystą. Stwierdza też, że połączenie rozważań nad humanizmem w teorii i dziełach sztuki pozwala przejść od poszczególnych jego realizacji do modelu kultury.... Aleksandra Jakóbczyk-Gola, Humanism in Art
In the introduction, the author refers to the definition of humanism in Antoni Maśliński’s art – humanism is everything that directly relates to antiquity and man. In this definition, humanism merges with Classicism, while Mannerism becomes its opposite. Even so, the historian allowed the reception of antiquity in the aclassical trends, because the starting point of the study should be a text itself, and the manifestations of humanism should be studied on specific examples.
Jakóbczyk-Gola presents humanism in art from two perspectives: aesthetic theory and artistic practice. Its presence in the works of art is related to the ancient tradition, manifested in both formal and ideological content. The researcher postulates the compilation of a typology of formulas for its humanistic reception.
In part devoted to aesthetic theory, the author indicates key terms for cultural manifestations of humanism: mimesis, related to the imitation of both nature and antiquity, and paragone, a classic debate on which domain of art is the most perfect. The author points to poetry, painting and architecture as the most important for the ancient tradition. She recalls the role of reflection on the perspective and concept of beauty, especially Platonic-Pythagorean.
In a separate part, Jakóbczyk-Gola discusses the humanistic model of a modern artist, originating from ancient biographies. Their continuations – the lives of artists – are an essential source of knowledge about this model of artist. Besides, the researcher indicates personal documents, literary works of painters, sculptors and architects, as well as technical treatises. She cites examples of Benvenuto Cellini (vita activa) and Neoplatonic Michelangelo (vita contemplativa). She reminds that the humanistic theory of art gave rise to academies.
In the part devoted to the artistic realizations of humanism, the author considers the two most important problems: anthropomorphism and dialogue with nature. The first of them is associated with the union of man and work of art, the second – of man and nature, of course, seen and described through the prism of human experiences.
The researcher understands the anthropomorphism of the artwork as the transfer of human traits to the art-shaped form. She reflects on the construction of human figure: contrapposto and changes in proportions, which became a carrier of content (Michelangelo, Romanesque art, Mannerism), as well as the topic of using the human figure as a module, especially in architecture.
The humanistic view of nature is based on the division: natura naturans – natura naturata, originating in the Neoplatonic tradition. In this approach, the world is permeated by God’s creative power, and philosophy and religion have a lot in common – as in the Renaissance docta religio/pia philosophia. It is a divine element, reflected in the thoughts of Neoplatonists and the works of Michelangelo, that make matter beautiful. Natura naturans, created and still creating, the ideal nature of the holy world, finds expressions in works idealizing reality, referring to the idea of macro- and microcosm (e.g. Raphael), as well as to the concept of picturesque and to English garden, “more natural” than nature itself. It has a symbolic dimension (e.g. portals created under the influence of the School of Chartres), which was used in medieval bestiaries, combining encyclopaedism of ancient origins and Christian moral allegories, and in German Romantic landscape painting.
In conclusion, the author notes that humanistic thought allows a closer connection of the author with the work; man becomes both a creator and a material; art almost identifies with the artist. She also states that the combination of reflections on humanism in theory and works of art makes it possible to move from its individual implementations to the cultural model....
Artykuł poświęcony jest rekonstrukcji obrazu przyrody w dziełach Piotra Krescentyna oraz Jakuba Kazimierza Haura. Badane są następujące elementy: siły rządzące przyrodą, naturalne zasoby Ziemi (czyli rośliny, zwierzęta, twory przyrody nieożywionej) oraz zjawiska przyrodnicze. U progu polskiej literatury gospodarczej stoi przełożona przez nieznanego autora w XVI stuleciu praca włoskiego uczonego Piotra Krescentyna (Petrus de Crescentiis). Podstawę źródłową stanowiły prace 32 autorów, od Hezjoda do Alberta Wielkiego. Drugim dziełem jest napisany przez Jakuba Kazimierza Haura Skład abo skarbiec znakomitych sekretów oekonomiej ziemiańskiej, po raz pierwszy wydany w Krakowie w roku 1689 i wielokrotnie wznawiany, co świadczy o jego popularności wśród ówczesnych czytelników. Obaj uznawali wpływ ciał niebieskich na działalność gospodarską. Krescentyn pisał głównie o wpływie księżyca, natomiast Haur o sprawie wspomina obszerniej, nie ograniczając się wyłącznie do księżyca, umieszcza ponadto specjalną tablicę , ułatwiającą zrozumienie, jakie planety i w jaki sposób oddziaływają na poszczególne elementy ziemiańskiej aktywności. Krescentyn mało miejsca poświęcił zagadnieniu genezy przyrody jako takiej. Haur także nie zajmuje się zbyt obszernie pochodzeniem przyrody i jej tworów, ponieważ uważa, że została stworzona przez Boga. Składniki rodzimej flory i fauny obaj autorzy ukazują podobnie – w stosownych miejscach prezentując w sposób hasłowy poszczególne gatunki. Obok przyrody „swojskiej” istniała również „obca”, czasem tylko dziwna, niekiedy groźna. Krescentyn nieczęsto dzieli się z czytelnikami tego rodzaju informacjami. Znacznie obfitszy materiał przynosi dzieło Haura . Egzotycznym zwierzętom poświęcił cały Traktat XXI (dopełniając nim dwa poprzedzające – XIX i XX, obejmujące odpowiednio myślistwo powietrzne i ziemne oraz rodzime zwierzęta łowne). Ze względu na nikłą przydatność gospodarczą twory przyrody nieożywionej rzadko goszczą na kartach obu dzieł. Uprawa ziemi zawsze mocno była uzależniona od zjawisk atmosferycznych. Deszcz, śnieg, a nawet wiatr potrafią w znaczący sposób zarówno pomóc, jak i utrudnić uzyskanie pożądanych efektów ekonomicznych. W gospodarskich kompediach poświęca się im sporo uwagi, charakteryzując działanie oraz wskazując, w jaki sposób można prognozować pogodę. Głównym przeznaczeniem gospodarskich kompediów było dostarczenie zainteresowanym podstawowych wiadomości na temat uprawy roślin i hodowli zwierząt oraz jak w przypadku pracy Haura, wiedzy ogólnej. Przyroda była traktowana przede wszystkim w kategoriach użyteczności, a nie walorów estetycznych. Gospodarskie encyklopedie stanowią zarówno źródła wiedzy o świecie, jego prawach oraz zamieszkujących go organizmach, jak i swoiste magazyny inwencyjnej topiki, przydatnymi każdemu czytelnikowi.... Tomasz Ślęczka, Nature in Encyclopedias of Agriculture in Old-Polish Times: Pietro de' Crescenzi and Jakub Kazimierz Haur
The purpose of the article is to reconstruct the image of nature in the works by Pietro de ‘Crescenzi (Petrus de Crescentiis) and Jakub Kazimierz Haur. The following elements are studied: the forces that govern nature, the Earth’s natural resources (i.e. plants, animals, creations of inanimate nature), and natural phenomena. At the foundation of Polish agricultural literature is the work of the Italian scientist Pietro de’ Crescenzi, translated by an anonymous author in the sixteenth century. The source basis was the work of 32 authors, from Hesiod to Albert the Great. The second work analysed in this study is a treatise A Storehouse, or a Treasury of Farming Economy Secrets (Skład abo skarbiec znakomitych sekretów oekonomiej ziemiańskiej) written by Jakub Kazimierz Haur, published for the first time in Krakow in 1689, and repeatedly re-published, which proves its popularity among contemporary readers. Both the authors recognised the influence of heavenly bodies on economic activity. De’ Crescenzi wrote mainly about the influence of the moon, while Haur mentioned the matter more extensively, not only about the moon, he also included a special table to make it easier to understand what planets affect particular elements of earthly activity and in what way. De’ Crescenzi devoted little space to the issue of the genesis of nature as such. Haur did not deal too extensively with the origin of nature itself and its creations since, according to what he believed, it was all created by God. The components of native flora and fauna are similarly presented by both authors – in appropriate places they depicted individual species in the form of encyclopaedic entry. Besides the native, “familiar” nature, there was also “foreign” one, sometimes only strange, sometimes dangerous. De’ Crescenzi did not often share this kind of information with readers. Haur’s work brings much more abundant material of this kind. He devoted the entire Treaty XXI to exotic animals (complementing it with the two preceding ones: nos. XIX and XX, covering air and ground hunting and native game animals, respectively). Due to the low economic usefulness, creatures of inanimate nature rarely appear on the pages of both works. Soil cultivation has always been heavily dependent on atmospheric phenomena. Rain, snow and even wind can significantly help or hinder the process of farming and achieving the desired economic effects. In farm compendia, much attention is paid to weather phenomena, characterising their action and indicating how the weather can be forecast. The primary purpose of farm compendia was to provide necessary information on plant cultivation and animal husbandry and, as in Haur’s work, general knowledge on agriculture. Nature was treated primarily in terms of utility, not aesthetic value. Agriculture encyclopaedias are both sources of knowledge about the world, its laws and rules, and living organisms, as well as peculiar repositories of inventive topics, useful to every reader....
Etos humanistyczny uwypukla nadrzędne idee ludzkiej egzystencji takie jak samopoznanie i poznanie świata prowadzące poprzez wiedzę o makro- i mikrokosmosie do dokonywania wyborów etycznych wynikających z należytego poznania ludzkiej natury. Człowiek ujawnia się tu jako contemplator mundi, poddany równocześnie imperatywowi nosce te ipsum („poznaj siebie samego”). Taką „summę” zasad i wzorców oferuje w polskiej poezji nowołacińskiej czwarta księga Elegii Jana Kochanowskiego , zwłaszcza zaś El. IV 3 Quae vaga curricula, nasycona myślą platońską i ciążąca ku esencji humanistycznej antropologii. Świat jest tu dziełem sztuki, a jego poznanie, napawające płynącą z doświadczenia piękna i świadomości pożytku, ma być połączone z głębokim studium ludzkiej natury. Wiedza o ludzkiej naturze ma pochodzić według Kochanowskiego nie tyle z obserwacji czy samoobserwacji , ale przede wszystkim z lektury. Podstawową dyrektywą etyczną wydaje się wybór człowieka dokonany w obrębie złożoności własnej natury, czyli nadawanie swemu życiu odpowiedniego kierunku na rozdrożu pomiędzy feritas a humanitas. U Macieja Kazimierza Sarbiewskiego wyrazi się ona w poczuciu rozdarcia między ziemskim wygnaniem a niebiańską ojczyzną, u Stanisława Herakliusza Lubomirskiego w wizji wędrówki przez ciernisty i przepaścisty labirynt życia. Gwarantem bezpiecznej wędrówki jest czujny rozum. Prawidła nadane przez rozum i cnoty porządkują również etykę życia społecznego . Etos społeczny powinien opierać się na świadomości obywatelskiej Szlachty, która powinna również kroczyć drogą rozumu oraz umiaru, aby we właściwy sposób używać swej wolności , nie dopuszczając do utraty wolności ojczyzny. Myśl humanistyczna czerpie z filozoficznych kierunków takich jak stoicyzm, epikureizm, arystotelizm, platonizm, sceptycyzm, czy pitagoreizm i że nie pozostaje to to bez wpływu na paradygmaty etyczne. Jednakże począwszy od Petrarki każdy z tych indywidualnych systemów był eklektyczny, a etos humanistyczny rozwijający się głównie na podstawie konstrukcji myślowych Cycerona i Seneki, przybrał postać zaprawionego platonizmem stoicyzmu. Eklektyzm wynikał też z pragnienia pogodzenia dyskursu najważniejszych filozofów antycznych z chrześcijaństwem. W polskiej poezji nowołacińskiej dominują inspiracje stoickie, które najłatwiej było pogodzić z etyką chrześcijańską. Osadzona jest ona w kontekście
polityczno - obywatelskim i łączy się nierozerwalnie z ideą szlachetności czy szlachectwa, przewyższającego wartością szlacheckie urodzenie. Wspiera się na fundamencie cnót kardynalnych, wspomaganych przez cnoty służebne, potrzebne każdemu człowiekowi lub określonemu stanowi społecznemu.... Elwira Buszewicz, Humanistic Ethos in Polish Neo-Latin Poetry
The humanistic ethos emphasises the superior ideas of human existence such as self-knowledge and knowledge of the world that through the understanding of the macro- and microcosm leads to making ethical choices resulting from the proper knowledge of human nature. Here, the man reveals himself as a contemplator mundi, at the same time subjected to the imperative nosce te ipsum (“know thyself”). Such a summa of principles and models is offered in Book Four of Jan Kochanowski’s Elegies, especially El. IV: 3, Quae vaga curricula, saturated with Platonic thought and gravitating towards the essence of humanistic anthropology. Here, the world is an artwork, and its cognition, flowing from the experience of beauty and awareness of benefit, is to be combined with an in-depth study of human nature. According to Kochanowski, knowledge about human nature comes not so much from observation or self-observation, but primarily from reading. The fundamental ethical directive seems to be the choice made by the man within the complexity of his own nature, i.e. giving his life the right direction at the crossroads between feritas and humanitas. For Maciej Kazimierz Sarbiewski, it is expressed in the sense of being torn between earthly exile and the heavenly homeland; for Stanisław Herakliusz Lubomirski – in a vision of a journey through the thorny and abyssal maze of life. The guarantee of a safe journey is the vigilant reason. The principles given by reason and virtues also organise the ethics of social life. The social ethos should be based on the civic consciousness of the Nobility, who should also follow the path of reason and moderation to properly use their freedom, preventing the loss of freedom of their homeland. Humanistic thought draws on philosophical trends such as Stoicism, Epicureanism, Aristotelianism, Platonism, Scepticism, and Pythagoreanism, and that this is not without influence on ethical paradigms. Starting from Petrarch, however, each of these individual systems was eclectic, and the humanistic ethos, mainly based on the thought structures of Cicero and Seneca, took the form of Platonism flavoured with Stoicism. Eclecticism also resulted from the desire to reconcile the discourse of the most important ancient philosophers with Christianity. In Polish Neo-Latin poetry, Stoic inspirations dominate, which were easiest to reconcile with Christian ethics. The latter is embedded in the political and civic context and is inseparably related to the idea of nobility or nobleness that exceed the value of noble birth. It is based on the foundation of cardinal virtues, supported by ministerial virtues, needed by every person or specific social condition....
Albert Ines (1619-1658), jezuicki poeta polski, nauczyciel poetyki i retoryki, kaznodzieja, pod koniec życia wydał swój dorobek w postaci trzech obszernych zbiorów: tomu liryków (Lyricorum centuria I [...], Gdańsk 1655), epigramatów (Acroamatium epigrammaticorum centuria I [...], Kraków 1654) i Lechiady (Lechias, Ducum, Principum, Ac Regum Poloniae, ab usque Lecho deductorum, elogia historico-politica et panegyres lyricae [...] Kraków 1655). Pisząc ;, czyli poetycki katalog władców od czasów bajecznych po Jana Kazimierza, miał na celu stworzenie dzieła oddziałującego wychowawczo, nadającego czytelnikom „formację chrześcijańsko -polityczną”. Planowanymi odbiorcami mieli być przedstawiciele polskiej szlachty, ale książkę wykorzystywano później w procesie dydaktycznym w kolegiach jezuickich prowincji polskiej. W Lechiadzie starał się stworzyć wzorzec idealnego władcy (zgodnie z jezuicką myślą polityczną) z cnót pobożności, męstwa i mądrości. W tworzonym równolegle z Lechiadą drugim obszernym dziele Acroamatium epigrammaticorum podjął się wychowawczego oddziaływania na młodzież. Walczył z twórczością epigramatyczną zawierającą wiele tekstów uważanych przez niego za obsceniczne, dlatego postawił stworzyć dzieło konkurencyjne, pomijając w nim tylko motyw erotyczny. Dziełem, które Ines zaczął tworzyć najwcześniej, a które nie było inspirowane okolicznościami zewnętrznymi, ale wynikało z duchowych potrzeb poety i zaspakajało jego literackie aspiracje, był tom liryków. Pomieścił w nim pieśni refleksyjno-filozoficzne, nasycone myślą stoicką. Rozważania filozoficzne podjęte w tych utworach koncentrują się wokół problematyki postawy wobec losu i jego zmienności , stosunku dóbr doczesnych do bogactwa wewnętrznego, kwestii samopoznania, unikania próżnej sławy czy obawy przed śmiercią. Jako poeta Ines oddał swoje pióro krzewieniu ideologii jezuickiej w zakresie etyki politycznej, jak i duchowości przepojonej kultem maryjnym. Swoim dziełem wskazuje drogę królowi, i poszczególnym grupom społeczeństwa- szlachcie, wychowankom szkół jezuickich, kręgom dworskim. W bardziej osobistym pieśniach przekazuje wskazania filozoficznej, którymi sam się kieruje, będące mieszanką duchowości ignacjańskiej i charakterystycznej dla poezji jego czasów myśli neostoickiej.... Agnieszka Borysowska, Humanistic Ethos in the Poetry by Albert Ines
Albert Ines (1619–58) was a Polish Jesuit and poet, a teacher of poetics and rhetoric, and a preacher, at the end of his life published his works in the form of three extensive volumes: a volume of lyrics (Lyricorum centuria I…, Gdańsk, 1655), a volume of epigrams (Acroamatium epigrammaticorum centuria I…, Kraków, 1654) and Lechiada (Lechias, Ducum, Principum, Ac Regum Poloniae, ab usque Lecho deductorum, elogia historico-politica et panegyres lyricae…, Kraków, 1655). His Lechiada is the poetic catalogue of Polish rulers from the fabulous times to King Jan Kazimierz, aimed to educate his readers in the spirit of “Christian-political formation”. He addressed his poems to the members of the Polish nobility, but the book was later used in the educational process at the Jesuit colleges of the Polish province. In Lechiada, he tried to create the model of an ideal ruler (according to Jesuit political thought) from the virtues of piety, bravery and wisdom. Through his other comprehensive work Acroamatium epigrammaticorum, written at the same time, he wanted to influence young people. He fought with epigramatic works containing many texts he considered obscene, so he decided to create a competitive work, ignoring the erotic motif. The work Ines began to write as the first, and which was not inspired by external circumstances, but resulted from the spiritual needs of the poet and satisfied his literary aspirations, was a volume of lyrics. It contained reflective and philosophical songs permeated with Stoic thought. The philosophical reflections presented in these works focus on the problem of attitudes towards fate and its changeability, the relationship between temporal goods and internal wealth, the question of self-knowledge, avoidance of vain fame or fear of death. As a poet, Ines gave his pen to the promotion of Jesuit ideology in political ethics and spirituality imbued with Marian cult. With his work, he shows the way to the king and individual groups of society: the nobility, students of Jesuit schools, court circles. In more personal songs, he conveys the philosophical indications he follows himself, which is a mixture of Ignatian spirituality and neo-Stoic thought typical of his times....