Kategorie etyczne w myśli politycznej XVI i XVII wieku

Abstract

Autorka artykułu traktuje główne dzieło Justusa Lipsjusza (1547-1606) Politicorum, sive Civilis doctrinae libri sex, qui ad principatum maxime spectant jako tekst ogniskujący najważniejsze idee polityczne dawnej Europy. Jest to jeden z fundamentalnych w XVI stuleciu utworów proklamujących idee monarchii absolutnej, a zarazem teorie polityczne „stylistycznego” czy „estetycznego” tacytyzmu w ich ścisłym powiązaniu z etyczną formacją neostoicką. Politicorum… ukazało się w Lejdzie, prowincji Niderlandów, w lipcu 1589 r. i od tego czasu do połowy XVIII stuleciu publikowane było ponad 50 razy, tłumaczone na 24 języki nowożytne, w tym na język polski przez Pawła Szczerbica i wydane w 1595 r. (przekład poprawiony i zmieniony wyszedł drukiem ponownie w 1608). W nowożytnej literaturze podejmującej kwestie państwowe rozsądek (prudentia) pojmowany jest zwykle jako siła kierownicza cnoty tj. nakazująca respektować rzeczywiste prawidła rządów, nie zaś w bezwzględny sposób pojęte dobro czy w szczegółach rozumiane obyczaje i prawa. Lipsjusz pisał o roztropności i cnocie jako dwóch przewodnikach w życiu obywatelskim. Harmonię społeczną i pokój wskazuje jako główny cel sztuki rządów krajem, polityczną roztropność zaś uczynił naczelną cnotą księcia, cnotą wolną od obciążeń moralnych i dalece ważniejszą niż sprawiedliwość czy pobożność, która prawdziwa dla autora zawiera się w czynach i pracy. Wg. niego władca winien podążać za nakazami konieczności czy nadarzającej się okoliczności a nie sprawiedliwości, którą Lipsjusz oddaje na usługi czysto politycznych celów, a jej rolę przejmuje rozsądek, traktowany jako cnota kardynalna i fundament teorii autora Politicorum…Zachęcał władców, by nie bali się używać siły, jakkolwiek wyłącznie w sytuacjach uzasadnionych i efektywnie, bo cel (pokój publiczny i bezpieczeństwo)zawsze jest ważniejszy niż moralne detale lub konstytucyjna sprawiedliwość. Lipsjusz znalazł się wśród tych pisarzy ( Machiavelli, Guicciardini, Bodin), którzy w sile i jedności scentralizowanego państwa poszukiwali sposobów wyjścia z chaosu wojen domowych i religijnych zalewających Europę. Stworzył koncepcję „użytecznego udawania cnót” , co wskazuje na to, że przedkładał zasadę „wydawać się dobrym” nad „bycie dobrym”. Dla niego władca jest aktorem, który przed poddanymi odgrywa swój spektakl, pokazując się jako przyjaciel ludu, monarcha cnotliwy, sprawiedliwy, miłosierny, hojny i mądry, po to, aby zyskać uznanie i umocnić swój majestat oraz autorytet. Dzięki poczuciu ufności i szacunku wobec księcia, lud nie będzie potrzebował ingerować w rządy i dobrowolnie usytuuje się w roli „widza”. Tak Lipsjusz widział istotę funkcjonowania księcia i jego podwładnych. Jeśli role te zostaną zaakceptowane, państwo będzie oazą bezpieczeństwa, a poddani wolni od prześladowań, cierpień i upokorzeń.

Justyna Dąbkowska-Kujko, Ethical Categories in Political Thought of the Sixteenth and Seventeenth Centuries

The author of the article regards the main work of Justus Lipsius (1547–1606) Politicorum, sive Civilis doctrinae libri sex, qui ad principatum maxime spectant as a text focusing the most important political ideas of old Europe. It is one of the major works of the sixteenth century proclaiming the ideas of the absolute monarchy, and at the same time political theories of “stylistic” or “aesthetic” Tacitism in their close connection with the neo-Stoic ethical formation. The Politicorum was published in Leiden, the province of the Netherlands, in July 1589, and from that time on until the mid-eighteenth century it was published over fifty times, translated into 24 modern languages, including Polish by Paweł Szczerbic and published in 1595 (the corrected translation with changes was printed again in 1608). In early modern literature dealing with state issues, reason (prudentia) was usually understood as the steering force of virtue, i.e. ordering to respect the real principles of government, and not absolutely understood good or customs and laws understood in detail. Lipsius wrote about prudence and virtue as two guides in civic life. He indicated social harmony and peace as the primary goal of the rule of the country. At the same time, he made political prudence the prime virtue – free from moral burdens, and far more important than justice or piety, which manifested in deeds and work. In his opinion, the ruler should follow the dictates of necessity or circumstances that arise and not justice, which should serve purely political purposes. Its role was taken by reason, treated as a cardinal virtue and the foundation of the theory of the Politicorum’s author. He told the rulers not to be afraid of using force, although only in justified situations, since the goal (public peace and security) was always more important than moral details or constitutional justice. Lipsius was among those writers (Machiavelli, Guicciardini, Bodin) who, in the strength and unity of the centralized state, sought ways to get out of the chaos of civil and religious wars flooding Europe. He created the concept of “useful pretence of virtues”, which suggests that he favoured the principle of “seeming to be good” over “being good”. For him, the ruler was an actor who played his spectacle before his subjects, showing himself as a friend of the people, a virtuous, just, merciful, generous and wise monarch, to gain recognition and strengthen his majesty and authority. Thanks to the trust in and respect for the prince, the people would not need to interfere with his rule and would voluntarily position themselves as “spectators”. This is how Lipsius saw the essence of the functioning of the prince and his subjects. If these roles were accepted, the state would be an oasis of security and subjects free from persecution, suffering and humiliation.