Przyroda egzotyczna w twórczości pisarzy polskich XVI i XVII wieku

Abstract

Badacze kultury staropolskiej zgadzają się, że opisu przyrody dokonywano korzystając z dwóch źródeł: doświadczenia oraz istniejących już tekstów. Pisarze , którzy podejmowali tematykę świata egzotycznego, opierali się głównie na przekazach innych. Mieszkańcy Rzeczypospolitej wiedzę o świecie egzotycznym raczej importowali. Niewiele jest oryginalnych dzieł napisanych przez Polaków ukazujących dalekie krainy, Wprawdzie przedsiębrali oni długie wyprawy, jednak owe podróże najczęściej miały charakter polityczny i w relacjach z poselstw lub wojen opisy niezwykłej przyrody występują rzadko. Humaniści czerpali swoją wiedzę z książek. Filologowie, a przede wszystkim geografowie, medycy, przyrodoznawcy opisując świat, odwoływali się do erudycji i traktowali dzieła antyczne i średniowieczne jako zasadniczo godne zaufania. O przyrodzie egzotycznej pisali nie tylko podróżnicy, ale także ci autorzy pamiętników, którzy nigdy nie wyjechali za granicę. Często po tę tematykę sięgali kaznodzieje czy hagiografowie, ale także twórcy literatury, niemającej charakteru użytkowego. Pojawiały się czasem krytyczne uwagi w stosunku do źródeł, głównie w diaruszach . Powodem, dla którego poddawano w wątpliwość to, co pisali poprzednicy , było osobiste sprawdzenie niektórych rewelacji. To wszystko jednak nie oznaczało totalnego zwątpienia w autorytety i nadal lektura dzieł antycznych oraz późniejszych przyrodoznawców, (ale też po prostu literatów) leżała u podstaw wykształcenia Europejczyka. Poprawianie Pliniusza i innych dostrzec można właściwe wyłącznie w tekstach o charakterze pamiętnikarsko - naukowym, natomiast kazania czy dzieła literackie prób weryfikowania wiedzy o egzotycznej przyrodzie nie zawierają prawie wcale. Autorzy często, aby oswoić czytelnika z egzotycznymi zwierzętami i roślinami, porównywali je ze znanymi z Polski okazami flory i fauny lub innymi elementami „udomowionej” rzeczywistości. Prezentowanie egzotycznej przyrody w niewielkim stopniu miało charakter poznawczy. Znacznie częściej motywem kierującym twórcami była perswazja. Dzięki opisom egzotycznej natury stosunkowo łatwo można było moralizować. Robiono to koncentrując się m. in. na pokazaniu wielkości Boga jako stwórcy wszystkich niezwykłości świata, tłumaczeniu tego, jak działa szatan, porównując go do węża, smoka, lwa. Najczęściej jednak odwoływanie się do egzotyki ułatwiało ocenianie człowieka. Wówczas zazwyczaj łączone z poszczególnymi zwierzętami czy roślinami cechy stawały się swoistym punktem odniesienia: dzielny lew, podstępna żmija, uparty osioł, powolny żółw, pyszny paw i temu podobne skojarzenia stawały się źródłem łatwo czytelnych metafor. Różne formy moralizowania nie wyczerpały powodów, dla których pojawiała się przyroda egzotyczna w polskich utworach XVI i XVII w. Była ona również atrakcyjna przez swoją niezwykłość i przyciągała uwagę odbiorców odmiennością od znanego, oswojonego świata. Prawdopodobnie staropolscy pisarze wierzyli we wszystko, co przeczytali czy usłyszeli o egzotycznych krainach. Ufność w istnienie jednorożca albo feniksa itp. wydaje się dość powszechna. Nie można jednak odrzucić sugestii , iż pewne „żyjące” w mitologii i dziełach naturalistów okazy flory i fauny traktowane były po prostu jak rezerwuar motywów, po które sięga się, pisząc w rzeczywistości o człowieku.

Dariusz Dybek, Exotic Nature in the Works of Polish Writers of the Sixteenth and Seventeenth Centuries

Researchers of Old Polish culture agree that the description of nature was made using two sources: experience and existing texts. Writers who undertook the topic of the exotic world, based mainly on the accounts of others. Usually, people of the Polish-Lithuanian Commonwealth imported their knowledge about the exotic world. There are only a few original works written by Poles that present distant lands. Even though they undertook long expeditions, these trips were mostly political; thus, descriptions of exotic nature in their accounts of legations or wars are rare. Humanists acquired their knowledge from books. Philologists, and first of all, geographers, medicine specialists, and natural scientists describing the world referred to erudition, and they treated ancient and medieval works as trustworthy sources. Not only travellers wrote about exotic nature, but also those memoirists who never went abroad. These topics were often used by preachers and hagiographers, but also by creators of non-functional literature. Sometimes, there were critical comments about the literary sources, mainly in diaries. The reason for questioning what had been written by previous authors was that some of the revelations were personally verified. This, however, did not mean that they came to doubt the authority of ancient and medieval natural scientists, and their works (as well as of other writers) were at the heart of European education. The correction of Pliny and others can only be seen in diaries and scientific texts, while in sermons or literary works there were no attempts to verify knowledge of exotic nature. To acquaint their readers with exotic animals and plants, authors often compared them to specimens of flora and fauna known in Poland or other elements of “domesticated” reality. The presentation of exotic nature was of little cognitive nature. Much more often, the motive guiding the authors was persuasion. Descriptions of exotic nature made it easier to moralize. This was done by focusing on, among others, God’s greatness as the creator of all wonders of the world, on explaining nature of Satan, comparing him to a serpent, dragon, or lion. Most often, however, referring to the exotic made it easier to judge a person. Then, usually, the characteristic traits associated with individual animal or plant became a specific reference point: the brave lion, deceitful viper, stubborn donkey, slow turtle, haughty peacock, and similar associations became the source of easily readable metaphors. Various forms of moralization did not exhaust the reasons for the appearance of exotic nature in Polish works of the sixteenth and seventeenth centuries. It was also attractive because of its uniqueness and captured the attention of readers by being different from the known, domesticated world. Old-Polish writers probably believed in everything they read or heard about exotic lands. The belief in the existence of a unicorn or phoenix and similar creatures seems to be quite common. One cannot reject the suggestion, however, that some specimens of flora and fauna “living” in mythology and works of naturalists were treated simply as a reservoir of motifs, which were used when writing about the man.