Idee wieku oświecenia przeniknęły do świadomości protagonistów ruchu umysłowego i politycznego we wszystkich krajach Europy, ulegając adaptacji i asymilacji odpowiednio do zastanych warunków społecznych. Wszystkich uczestników tej formacji kulturowej łączyło krytyczne podejście do panujących struktur społecznych i hierarchii wartości, a także przekonanie, że należy zweryfikować wszystkie sądy przyjmowane dotychczas apriorycznie, sprawdzić zgodność istniejących systemów, praw, opinii z dwoma kryteriami, które dla oświeconych stały się najwyższą instancją odwoławczą ; rozumem i naturą, by na nowo je uzasadnić lu odrzucić. W oświeceniu dokonała się doniosła emancypacja człowieka, która rządzi się immanentnymi prawami - natury oddzielonej od swego Stwórcy i od niego niezależnej. Etos humanistyczny pojmowany jako fundamentalne przekonanie o świecie i człowieku, kryteria będące podstawą głównych wzorców zachowania się, pozwalające budować system wartości jednostki i oceniać postawy moralne - jest integralnym składnikiem światopoglądu polskiego „wieku świateł’. ,W tym kontekście pisarze polskiego oświecenia jawią się jako kontynuatorzy poszukujący i rozwijający tradycje starożytnej wiedzy o człowieku , a etos humanistyczny jako zbiór pozytywnych, afirmowanych tez i przekonań. Oświecenie wykreowało wzór człowieka racjonalnego, którego działania prowadzą ku szczęściu utożsamianemu z dobrem ogółu. W rozważaniach o człowieku i jego egzystencjalnych uwikłaniach pisarze polskiego oświecenia koncentrowali się wokół pary pojęć : cnota-fortuna i relacji między nimi. W swoich rozważaniach pokazują walkę z człowieka ze swoimi namiętnościami ale także z przeciwnościami losu, propagują cnotę stoickiej odporności na nieszczęście będącej gwarantem stanu wewnętrznego szczęścia. Cnota i szczęście mogą być także osiągnięte, w sytuacji, kiedy człowiek osiągnie harmonię z naturą i wybierze życie na wsi, z dala od zgiełku. W umysłach pisarzy polskich XVIII stulecia współistniały szczęśliwe kraje utopii i niedoskonała rzeczywistość, rysowała się symetryczna wizja świata autentycznego wobec świata pozorów, wartości istotnych w sporze z fałszywymi, Oświeceni, poszukując wartości trwałych , niezmiennych, immanentnie ludzkich , choć dotąd niezrealizowanych , zwracali się ku pisarzom starożytnym , których myśli odpowiednio dobierane i przekształcane służyły jako nieodzowny składnik systemu pojęć o człowieku przyszłości, co uwidacznia się szczególnie w sytuacji, gdy przedmiotem dociekań staje się jednostka w sobie samej poszukująca odpowiedzi na najistotniejsze pytania egzystencjalne .... Ewa Szczepan, Humanistic Ethos in the Enlightenment Era
The ideas of the Enlightenment era penetrated the minds of the protagonists of the intellectual and political movement in all European countries, being adapted and assimilated according to the existing social conditions. All participants of this cultural formation were united by a critical approach to the prevailing social structures and hierarchy of values, as well as the belief that all a priori judgments should be verified, as well as compliance of existing systems, laws and opinions with two most important criteria: reason and nature. The Enlightenment era brought about the emancipation of man, governed by immanent laws – the nature separated from its Creator and independent of him. The humanistic ethos understood as a fundamental belief about the world and man, criteria being the basis of main behavioural patterns, enabling to create a value system of individuals and to assess moral attitudes is an integral component of the worldview of the Polish Enlightenment age. In this context, writers of the Polish Enlightenment appear as continuators seeking and developing the traditions of ancient knowledge about the man, and the humanistic ethos as a collection of positive affirmed theses and beliefs. The Enlightenment era has created a model of rational man, whose actions lead to happiness identified with the good of all. In reflections on man and his existential entanglements, writers of the Polish Enlightenment focused on two concepts: virtue and fortune, and the relationship between them. In their reflections, they show the fight of the man against his passions, but also against adversity; they promote the virtue of stoic resistance to misfortune, which guarantees the state of inner happiness. Virtue and happiness can also be achieved when the man reaches harmony with nature and chooses to live in the countryside, away from the hustle and bustle. In the minds of Polish writers of the eighteenth century, happy utopian countries and imperfect reality coexisted, there was a symmetrical vision of an authentic world against the world of appearances, essential values in the dispute with false ones. The Enlightened, looking for permanent, unchanging, immanently human values, although not yet realized, turned to ancient writers whose thoughts, adequately selected and transformed, served as an indispensable element of the system of concepts about the man of the future. It is particularly evident in the situation when an individual in himself seeking answers to the most important existential questions becomes the subject of inquiry....
Etos humanistyczny uwypukla nadrzędne idee ludzkiej egzystencji takie jak samopoznanie i poznanie świata prowadzące poprzez wiedzę o makro- i mikrokosmosie do dokonywania wyborów etycznych wynikających z należytego poznania ludzkiej natury. Człowiek ujawnia się tu jako contemplator mundi, poddany równocześnie imperatywowi nosce te ipsum („poznaj siebie samego”). Taką „summę” zasad i wzorców oferuje w polskiej poezji nowołacińskiej czwarta księga Elegii Jana Kochanowskiego , zwłaszcza zaś El. IV 3 Quae vaga curricula, nasycona myślą platońską i ciążąca ku esencji humanistycznej antropologii. Świat jest tu dziełem sztuki, a jego poznanie, napawające płynącą z doświadczenia piękna i świadomości pożytku, ma być połączone z głębokim studium ludzkiej natury. Wiedza o ludzkiej naturze ma pochodzić według Kochanowskiego nie tyle z obserwacji czy samoobserwacji , ale przede wszystkim z lektury. Podstawową dyrektywą etyczną wydaje się wybór człowieka dokonany w obrębie złożoności własnej natury, czyli nadawanie swemu życiu odpowiedniego kierunku na rozdrożu pomiędzy feritas a humanitas. U Macieja Kazimierza Sarbiewskiego wyrazi się ona w poczuciu rozdarcia między ziemskim wygnaniem a niebiańską ojczyzną, u Stanisława Herakliusza Lubomirskiego w wizji wędrówki przez ciernisty i przepaścisty labirynt życia. Gwarantem bezpiecznej wędrówki jest czujny rozum. Prawidła nadane przez rozum i cnoty porządkują również etykę życia społecznego . Etos społeczny powinien opierać się na świadomości obywatelskiej Szlachty, która powinna również kroczyć drogą rozumu oraz umiaru, aby we właściwy sposób używać swej wolności , nie dopuszczając do utraty wolności ojczyzny. Myśl humanistyczna czerpie z filozoficznych kierunków takich jak stoicyzm, epikureizm, arystotelizm, platonizm, sceptycyzm, czy pitagoreizm i że nie pozostaje to to bez wpływu na paradygmaty etyczne. Jednakże począwszy od Petrarki każdy z tych indywidualnych systemów był eklektyczny, a etos humanistyczny rozwijający się głównie na podstawie konstrukcji myślowych Cycerona i Seneki, przybrał postać zaprawionego platonizmem stoicyzmu. Eklektyzm wynikał też z pragnienia pogodzenia dyskursu najważniejszych filozofów antycznych z chrześcijaństwem. W polskiej poezji nowołacińskiej dominują inspiracje stoickie, które najłatwiej było pogodzić z etyką chrześcijańską. Osadzona jest ona w kontekście
polityczno - obywatelskim i łączy się nierozerwalnie z ideą szlachetności czy szlachectwa, przewyższającego wartością szlacheckie urodzenie. Wspiera się na fundamencie cnót kardynalnych, wspomaganych przez cnoty służebne, potrzebne każdemu człowiekowi lub określonemu stanowi społecznemu.... Elwira Buszewicz, Humanistic Ethos in Polish Neo-Latin Poetry
The humanistic ethos emphasises the superior ideas of human existence such as self-knowledge and knowledge of the world that through the understanding of the macro- and microcosm leads to making ethical choices resulting from the proper knowledge of human nature. Here, the man reveals himself as a contemplator mundi, at the same time subjected to the imperative nosce te ipsum (“know thyself”). Such a summa of principles and models is offered in Book Four of Jan Kochanowski’s Elegies, especially El. IV: 3, Quae vaga curricula, saturated with Platonic thought and gravitating towards the essence of humanistic anthropology. Here, the world is an artwork, and its cognition, flowing from the experience of beauty and awareness of benefit, is to be combined with an in-depth study of human nature. According to Kochanowski, knowledge about human nature comes not so much from observation or self-observation, but primarily from reading. The fundamental ethical directive seems to be the choice made by the man within the complexity of his own nature, i.e. giving his life the right direction at the crossroads between feritas and humanitas. For Maciej Kazimierz Sarbiewski, it is expressed in the sense of being torn between earthly exile and the heavenly homeland; for Stanisław Herakliusz Lubomirski – in a vision of a journey through the thorny and abyssal maze of life. The guarantee of a safe journey is the vigilant reason. The principles given by reason and virtues also organise the ethics of social life. The social ethos should be based on the civic consciousness of the Nobility, who should also follow the path of reason and moderation to properly use their freedom, preventing the loss of freedom of their homeland. Humanistic thought draws on philosophical trends such as Stoicism, Epicureanism, Aristotelianism, Platonism, Scepticism, and Pythagoreanism, and that this is not without influence on ethical paradigms. Starting from Petrarch, however, each of these individual systems was eclectic, and the humanistic ethos, mainly based on the thought structures of Cicero and Seneca, took the form of Platonism flavoured with Stoicism. Eclecticism also resulted from the desire to reconcile the discourse of the most important ancient philosophers with Christianity. In Polish Neo-Latin poetry, Stoic inspirations dominate, which were easiest to reconcile with Christian ethics. The latter is embedded in the political and civic context and is inseparably related to the idea of nobility or nobleness that exceed the value of noble birth. It is based on the foundation of cardinal virtues, supported by ministerial virtues, needed by every person or specific social condition....