Klasycyzm w dramacie polskim XVI–XVIII wieku

Abstract

Autorka wiąże dramat klasycystyczny z antropologią humanistyczną odwołującą się do tradycji starożytnej modyfikowaną przez kulturę judeochrześcijańską. W artykule omówiono problemy polskiego dramatu klasycystycznego w epoce nowożytnej w odniesieniu do teorii rodzaju literackiego oraz do wzorów antycznych i zachodnioeuropejskich, będących przedmiotem naśladowania polskich twórców. Autorka podkreśla, że recepcja Poetyki Arystotelesa w kulturze europejskiej XVI-XVII wieku kluczowa dla formułowania poetyk dramatycznych w literaturze nowożytnej. Przekonuje także, że należy czytać nowożytną tragedię jako pochodną ówczesnych modeli antropologiczno-etycznych.

Z tej perspektywy przeanalizowane zostają najwcześniejsze przykłady dramatu klasycyzującego w literaturze polskiej, jak zbudowana na problemach etycznych Odprawa posłów greckich (1578) Jana Kochanowskiego czy przekład Buchananowskiej tragedii Jeftes (1587) pióra Jana Zawickiego reprezentujący nurt humanizmu chrześcijańskiego. W utworach XVII wieku badaczka dostrzega rosnącą popularność Seneki jako wzorca dla tragediopisarzy (m. in. Jan Alan Bardziński). Równolegle odnotowuje obecność – choć w mniejszym nasieniu – wpływów francuskich, Corneille'a i Racine'a (przejawiającą się w spolszczeniach dokonanych przez Jana Andrzeja Morsztyna i Stanisława Morsztyna, jak i sporadycznie utworach rodzimych, jak np. Ermida Stanisława Herakliusza Lubomirskiego z 1664). Wzory francuskie zostają wyzyskane do dydaktyki teatru szkolnego około połowy XVIII wieku.

W podsumowaniu autorka zestawia klasyczne reguły postulowane przez Arystotelesa z prawidłami tragediopisarstwa oświeceniowego, podkreślając osadzenie tej drugiej w retoryczności, która pozwalała na wiarygodne ujawnienie szlachetności mówiących bohaterów. Ciężar polskich utworów oświeceniowych mieści się więc w sferze wysłowienia, a nie działania.

Niewielki passus poświęcony zostaje uwagom o komedii. Autorka zwraca na osiemnastowieczne tendencje do estetyzacji komedii jako gatunku niskiego oraz wprowadzenia śmiechu jako narzędzia dydaktycznego i moralizującego, głównych wzorców na oświeceniowych utworów komediowych upatrując we francuskiej tradycji pomolierowskiej oraz włoskim komediopisarstwie dell'arte (zwłaszcza w Goldonim).

Barbara Judkowiak

Classicism in Polish Drama of the Sixteenth–Eighteenth Centuries

The author links the classical drama with humanistic anthropology referring to ancient tradition modified by Judeo-Christian culture. The article discusses the problems of Polish Classicist drama in the modern era concerning the theory of the literary genre and to ancient and Western European patterns, which are imitated by Polish authors. Barbara Judkowiak emphasises that the reception of Aristotle’s Poetics in European culture of the sixteenth and seventeenth centuries is key to the formulation of dramatic poetics in modern literature. She also argues that early-modern tragedy should be read as a derivative of contemporary anthropological and ethical models. From this perspective, she analyses the earliest examples of the Classicising drama in Polish literature, such as the Odprawa posłów greckich (The Dismissal of the Greek Envoys, 1578) by Jan Kochanowski, built on ethical problems, or a translation of the Buchanan’s tragedy Jephtes (1587) by Jan Zawicki, representing the trend of Christian humanism. In the seventeenth-century works, the researcher notices the growing popularity of Seneca as a model for tragedy writers (including Jan Alan Bardziński). At the same time, she notes the presence – albeit to a lesser degree – of French influences, Corneille and Racine (evident in the adaptations to Polish made by Jan Andrzej Morsztyn and Stanisław Morsztyn, as well as sporadically in native texts, such as Ermid by Stanisław Herakliusz Lubomirski from 1664). French patterns were used for the didactics of school plays around the mid-eighteenth century. In summary, the author juxtaposes the Classic rules postulated by Aristotle with the canons of the Enlightenment tragedy writing, emphasising the fact that the latter were embedded in rhetoric, which allowed the credible disclosure of the nobleness of speaking protagonists. Thus, the weight of Polish Enlightenment works falls within the sphere of expression, not action. A small passus of the text is devoted to comments about the comedy. The author draws attention to the eighteenth-century tendencies to aestheticise comedy as a low genre and to introduce laughter as a didactic and moralising tool, perceiving the main patterns of Enlightenment comedy pieces in the French post-Moliere tradition and the Italian comedy dell’ arte (especially in Goldoni).