Klasycyzm w liryce staropolskiej

Abstract

We wstępie autorka dokonuje przeglądu różnych stanowisk definicyjnych w odniesieniu do pojęcia klasycyzmu, by zestawić je z analogicznymi ujęciami przystającymi do liryki nowożytnej (renesansowej i barokowej). Celem artykułu jest wyznaczenie przejawiających się w praktyce literackiej dominujących staropolskich doktryn, którym przypisać można tendencje „klasycyzujące”. Omówiony zostaje więc postulat naśladowania poezji antycznej – imitatio antiquorum (zarówno jako naśladowania dzieł starożytnych, jak i struktur gatunkowych), jak i dawne pole znaczeniowe określenia „klasyczny” rozumianego jako 'wzorcowy, pierwszorzędny'.

Rozdział drugi poświęcono klasycyzmowi renesansowemu. Autorka, dokonując przeglądu dotychczasowych badań nad zagadnieniem, ukazuje klasycyzm jako program twórczy i jedną z funkcji humanizmu. Określa go także jako postawę antropologiczna, której regułą jest nie tylko naśladowanie się klasyków, ale i rozumienie oraz przyswajanie ich kategorii myślowych i kulturowych. Poszukuje także cech określających te tendencje w utworach polskich, szczególna jest tu rola „prostoty”. Autorka podkreśla rolę wyborów językowych twórców: podobnie jak francuscy poeci Plejady, polscy autorzy renesansowi uznają, że ideały klasyczne można wyrażać także w językach rodzimych

Rozdział trzeci poświęca autorka Janowi Kochanowskiemu, który przedstawiony zostaje zarazem jako klasycysta i klasyk. Wśród cech konstytuujących klasycyzm w utworach poety dostrzega kategorie: blandum („czaru”), harmonii pomiędzy eksperymentem a decorum (stosownością) i umiaru. Omawiając Kochanowskiego jako klasyka, autorka wskazuje na późniejszą recepcję jego utworów, zwłaszcza Psałterza.

Klasycyzm barokowy na gruncie polskim omówiony w rozdziale czwartym uznany zostaje za niezbadany i trudniejszy do uchwycenia niż renesansowy. Przegląd badań ukazuje, jak różnie rozumiany jest klasycyzm barokowy w dotychczasowych studiach nad zagadnieniem. Autorka podkreśla rolę antyklasycznej kategorii zadziwienia (maraviglia), która nie wypierała jednak całkowicie ideałów klasycznej harmonii.

W rozdziale piątym autorka rozpatruje formy gatunkowe (zwłaszcza te naśladowane z literatury antycznej) jako przestrzeń do badania tendencji klasycyzujących. Przejawy tych tendencji omówione zostają na przykładzie wybranych gatunków, które współcześnie zalicza się do liryki (nieposiadającej ówcześnie statusu rodzaju). Są to: elegia, hymn, oda (pieśń), tren.

Autorka konkluduje, że na przełomie XVI i XVII stulecia w literaturze polskiej dominują tendencje antyklasyczne, co przejawia się w częstym posługiwaniu się gatunkami hybrydalnymi i synkretycznymi. Nie przekreśla to jednak ich współistnienia z klasycyzmem, objawiającym się „podskórnie” także w świadomości twórców odchodzących do klasycyzującej estetyki.

Elwira Buszewicz

Classicism in Old-Polish Lyric Poetry

In the introduction, the author presents a survey of different attitudes to the definition of the concept of classicism to compare them with analogous approaches to early modern (Renaissance and Baroque) lyric poetry. The purpose of the article is to determine the dominant Old Polish doctrines present in the literary practice to which it is possible to attribute “classicising” tendencies. The author discusses both the postulate of imitating ancient poetry – imitatio antiquorum (understood both as imitation of ancient works and genre structures), and the old semantic field of the term “classic” understood as “exemplary, superior”. The second chapter is devoted to Renaissance Classicism. After surveying the research on the issue, the author presents classicism as a creative programme and one of the functions of humanism. She also regards it as an anthropological attitude which is not only to imitate the classics, but also to understand and assimilate their mental and cultural categories. She looks for the features defining these trends in Polish works, with a special role of “simplicity”; emphasises the role of language choices by the authors: just like the French poets of the Pléiade, Polish Renaissance authors decided that it was possible to express classical ideals in native languages. The third chapter is devoted to the author Jan Kochanowski, who is presented as both a Classicist and a Classic. Among the elements constituting Classicism in the works by the poet, she perceives the following categories: blandum (charm), harmony between an experiment and decorum (suitability) and moderation. Discussing Kochanowski as a Classic, the author points to the later reception of his works, especially the Psalter. Baroque classicism in Poland, discussed in chapter four, she regards as unexplored and harder to grasp than the Renaissance one. The review of research into the problem shows many different understandings of Baroque classicism. The author emphasises the role of the anti-Classical category of wonder and astonishment (maraviglia), which, however, did not completely superseded the ideals of Classical harmony. In chapter five, Buszewicz examines the genre forms (especially those imitated from ancient literature) as a space to study Classicising tendencies. The manifestations of these tendencies are discussed on the example of selected genres that today are categorised as lyric poetry (at that time without the genre status). They include: elegy, hymn, ode (song), threnody. The author concludes that at the turn of the seventeenth century, anti-Classical tendencies dominated in Polish literature, which is manifested in the frequent use of hybrid and syncretic genres. This, however, did not exclude their coexistence with Classicism, manifesting itself “subconsciously” in the minds of artists departing from Classicising aesthetics.