Perypetie wolności. Poezja XX wieku wobec Boga

Abstract

U źródeł humanistycznego antropocentryzmu leży dyskurs o charakterze religijnym – problem godności człowieka łączył się z jego miejscem w planie Boskiego stworzenia. Kryzys optymizmu renesansowego doprowadził do paradoksu: prawdziwą wolnością jest posłuszeństwo Bogu. Innym paradoksem jest nadużycie wolności w postaci buntu wobec Boga i praw rządzących stworzeniem. O ile humanizm nowożytny nie dopuszczał takiego buntu, o tyle przez wywyższenie wolności i rozumności położył pod niego podstawy. Szkic ma na celu prześledzenie tych dwóch skrajnych form wolności w stosunku do Boga z ich problematycznością, ograniczeniami i przemianami. Przykładem buntu metafizycznego (zaprzeczenia celom człowieka i świata) i jego najdramatyczniejszym, najostrzejszym wyrazem są hymny Jana Kasprowicza z cyklu Ginącemu światu. Powodem tego solidarystycznego buntu jest milczenie Boga wobec cierpienia ludzkości oraz niezgoda na Jego przyzwolenie. Taki bunt łączy się z przeniesieniem problematyki niesprawiedliwości na płaszczyznę metafizyczną i, jak Mickiewiczowski Konrad, rzuceniem Bogu wyzwania. Taka postawa stanowiła kulminację niektórych tendencji charakterystycznych dla Młodej Polski. W późniejszej twórczości Kasprowicza bunt ustąpił miejsca akceptacją świata i pokorą („franciszkanizm”). Nowość stanowi motywacja buntu w wierszu Modlitwa Juliana Tuwima. Jest to bunt indywidualistyczny i zgodny z afirmacją życia i świata. Bóg jawi się jako tożsamy ze światem, życiem, a bunt jako hipotetyczny: wybuchnie wtedy, gdy indywidualne pragnienia nie zostaną zaspokojone. Nie znaczy to, by wraz z Młodą Polską zakończył się bunt wobec Boga. Np. w Słowie o Jakubie Szeli Brunon Jasieński oskarża Chrystusa o stronniczość i wspieranie panów, jest to bunt o akcencie klasowym. Kolektywny wymiar buntu, wraz z tradycją romantyczną, powrócił podczas II wojny światowej jako niezgoda na zło i cierpienie. Inny wyraz znajduje bunt wynikający z wolności oraz milczenia Boga w duchu głębokiej wiary. Reprezentatywny dla tego nurtu jest ks. Jan Twardowski. Alternatywą dla zbuntowanego Prometeusza staje się Hiob, jak w poezji Anny Kamieńskiej. Wiara w twórczości Jerzego Lieberta miała wymiar bardziej dynamiczny i dramatyczny. Akceptacja losu jawi się jako coś tragicznie pożądanego. Podporządkowywanie woli Bogu napotyka przeszkody. Wydarzenia II wojny światowej i Zagłada nadały szczególnego znaczenia problemom, nieobecności i milczenia Boga. Na aktualności traci postawa buntu wobec Boga, skoro przestaje istnieć jego przedmiot: „śmierć Boga” uważa się za fakt dokonany. Biegunowe postawy wobec tego problemu reprezentują „a-teizm problematyczny” (s. 514) Różewicza oraz „wątpiący, woluntarystyczny teizm” (s. 515) Miłosza. Młodzieńcza twórczość pierwszego z nich wyraża utratę wiary. Z czasem postawa bezbożna staje się problematyczna. Implikuje cierpienie i zakwestionowanie całego humanizmu europejskiego (samodoskonalenie się jest niemożliwe w obliczu „wszechogarniającego Nic”, s. 517), skargę przeciw zachodniej cywilizacji. Nihilizm i ateizm Różewicza jawią się jako utrata, a nie wolność. Miłosz w podobny sposób diagnozuje stan cywilizacji zachodniej, jest to dla niego jedynie punkt wyjścia: „obrony potrzebuje zarówno Bóg, jak i człowiek” (s. 519). Miłosz nie potrafi pogodzić się ze śmiercią Boga, jego ciągle ponawiana teodycea o gnostycznych skłonnościach to wyraz próby ocalenia „moralności Boga”. Właściwiej byłoby mówić nie o buncie wobec Boga, a wobec porządkowi świata i naturalistycznej redukcji człowieka; afirmacji jego wartości przeciw antyhumanizmowi.

Andrea Ceccherelli, The Peripeteia of Freedom. Twentieth-Century Poetry towards God

At the root of humanist anthropocentrism is a religious discourse – the problem of human dignity was connected with human place in the plan of God's creation. The crisis of Renaissance optimism led to a paradox: true freedom is obedience to God. Another paradox is the abuse of freedom in the form of rebellion against God and the laws that govern creation. While early modern humanism did not allow such a rebellion, it laid the foundations for it by elevating freedom and reason. The essay aims to trace these two extreme forms of freedom towards God with their problems, limitations and transformations. An example of metaphysical rebellion (denying the purposes of man and the world) and its most dramatic, sharpest expression are the hymns by Jan Kasprowicz from the cycle To the Perishing Wolrd (Ginącemu światu). The reason for this solidaristic rebellion is the silence of God against the suffering of humanity and the lack of approval for His consent. Such a rebellion is connected with transferring the problem of injustice to the metaphysical plane and, like Mickiewicz’s Konrad, challenging God. This attitude was the culmination of some of the tendencies characteristic of Young Poland. In Kasprowicz's later works, the rebellion gave way to acceptance of the world and humbleness (“Franciscanism”). The novelty is the motive of rebellion in the poem Prayer (Modlitwa) by Julian Tuwim. It is an individualistic rebellion, consistent with the affirmation of life and the world. God appears as the embodiment of the world and life, while rebellion is hypothetical: it will break out when individual desires are not satisfied. This does not mean that the rebellion against God will end with Young Poland. For example, in his Word about Jakub Szela (Słowo o Jakubie Szeli) Bruno Jasieński accuses Christ of partiality and support for lords. The collective dimension of rebellion, together with the Romantic tradition, returned during World War II as a refusal to accept evil and suffering. Rebellion resulting from God's freedom and silence in a spirit of deep faith finds another expression, represented for example by the poetry of Jan Twardowski. Job becomes an alternative to rebellious Prometheus, as in Anna Kamieńska’s poetry. In Jerzy Liebert faith has a more dynamic and dramatic dimension. Acceptance of the fate appears to be tragically desirable. Submission to God's will encounters obstacles. The events of World War II and the Holocaust gave special significance to the absence and silence of God. The attitude of rebellion against God loses its validity, since its object ceases to exist: “God's death” is regarded as a fait accompli. Polar attitudes towards this problem are represented by Różewicz’s “problematic a-theism” (p. 514) and Miłosz’s “doubting, voluntaristic theism” (p. 515). The youthful creativity of the first of them expresses a loss of faith. Over time, an ungodly attitude becomes problematic. It implies the suffering and questioning of all European humanism (self-improvement is impossible in the face of "all-encompassing Nothing", p. 517), a complaint against Western civilisation. Różewicz's nihilism and atheism appear as loss, not freedom. Miłosz similarly diagnoses the state of Western civilisation, it is only a starting point for him: “both God and man need to be defended” (p. 519). Miłosz is not able to accept the death of God, his constantly renewed theodicy on Gnostic tendencies is an expression of an attempt to save “God's morality”. It would be more appropriate to speak not about a rebellion against God, but about the world order and naturalistic reduction of man; affirmation of his values against anti-humanism.