„Ja także jestem, choć jestem przez Ciebie”. Argument antropologiczny w poetyckich rozmowach z Bogiem w poezji XIX i XX wieku

Abstract

Argument antropologiczny łączy się z „suwerennością rozpoznania własnej obecności w świecie, […] aktywizowaniem […] życiowej energii i pasji poznawczej, podkreśla wreszcie moment intensywnie przeżywanego […] własnego istnienia” (s. 455). Punktem wyjścia rozważań jest pozorny paradoks, widoczny w twórczości romantyków: zerwanie z tradycją, również renesansu, zbiega się z problematyzacją obrazu człowieka ukształtowanego właśnie w tej epoce, człowieka rozpoznającego własną obecność w świecie i obdarzonego godnością, dążącego do autokreacji i doskonałości. Humanistyczny wizerunek człowieka przedstawia – ujęta syntetycznie – twórczość Adama Mickiewicza. Człowiek jest dynamiczny, przeobraża się i dąży do integralności. Podejmowanie w całej twórczości dylematów ludzkiego sumienia, konfliktów moralnych, odkrycie jego mrocznego wnętrza to próby rozpoznawania natury ludzkie. Dowodzą postawienia człowieka w centrum, jednoczesne przekroczenie i kontynuację renesansowej refleksji. Poznanie własnego wnętrza prowadzi do poczucia godności własnej. Mickiewicz rozważa relację Boga i człowieka, jego obecność w planie zbawienia, a jednocześnie kluczowe dla jego antropologii zakorzenienie człowieka w zbiorowości. Cyprian Kamil Norwid dystansował się od poprzedzającego go romantyzmu. Sięgał do renesansowych i oświeceniowych koncepcji. Postrzega człowieka jako odpowiedzialnego za rozwój indywidualny, poza narodowymi powinnościami. Podstawową przestrzenią egzystencji człowieka jest kultura: konstytuuje go i decyduje o człowieczeństwie. Widoczne jest w jego twórczości napięcie między koniecznością poddania się Nieskończonemu a sprzeciwem wobec niej, wynikającym z doświadczenia świata i ciała, współodczuwania i litości. Poeta rozpoznaje kompletną przestrzeń ludzkiej aktywności i łączy ją z rzeczywistością Boską: „zmaganie o kształt człowieczeństwa […] zrealizować się może przede wszystkim poprzez głęboki dialog ze Stwórcą” (s. 480). Wiele miejsca poświęca też istotnej dlań problematyce sztuk pięknych. Jego projekt antropologiczny jawi się jako nowoczesny, pełny, uwzględniający doświadczenie wewnętrzne i kondycję biologiczno-społeczną człowieka. Autorka sygnalizuje też problem argumentu antropologicznego w poezji XX w. Bolesław Leśmian, piewca sensualności istnienia, eksplorował całą skalę krańcowych doświadczeń człowieka, które „czyniły ludzką istotę równoprawnym towarzyszem samego Boga” (s. 488). Czesław Miłosz z kolei łączył zachwyt nad światem z refleksją nad sumieniem. Eksplorowanie moralnych konfliktów, konstytuujących człowieczeństwo, łączy go z Mickiewiczem i pokazuje konfrontację pól semantycznych humanitas i christianitas. Próby rozpoznania „antropologicznej esencji” (s. 489) ujawniły dramatyzm konfliktu między jednostkowym doświadczeniem egzystencji i „bezgraniczną historią”. W wierszach z początku XXI w. dychotomia ta została przezwyciężona. Uświadomienie konieczności sławienia Boga z wiersza Sanctificetur przywodzi na myśl hymn Jana Kochanowskiego Czego chcesz od nas Panie…. Rozprawę zamyka analiza poezji ks. Janusza Stanisława Pasierba, oryginalnie podejmującego omawiane problemy. Autor z przekorą i subtelną przewrotnością rozpoznawał integralność człowieka, opartą na duchowej komplikacji i podejmowaniu wysiłku życia. Analizy dowodzą, że rozpoznanie osobności człowieka nie musi prowadzić do buntu czy negacji. Konflikty moralne, sumienia i wartości prowadzą do pogłębiania samowiedzy i suwerenności jednostki. Choć problemy te podejmowane były od początków nowożytnego humanizmu, z pełną siłą i wyrazistością ujawniły się w literaturze romantycznej ze względu na jej zwrot ku jednostkowej egzystencji.

Bernadetta Kuczera-Chachulska, “I Am Also Though I Am Through You”. Anthropological Argument in Poetic Conversations with God in the Poetry of the Nineteenth and Twentieth Centuries

The anthropological argument is combined with “the sovereignty of recognising one's presence in the world, […] activating […] of life energy and cognitive passion, and finally emphasises the moment of intensely lived […] own existence” (p. 455). The starting point of the present reflections is the apparent paradox in the work of the Romantics: a break with tradition, also that of the Renaissance, coincides with the problematisation of the image of man shaped precisely in this epoch, man recognising his presence in the world and endowed with dignity, striving for self-creation and perfection. The humanistic image of man is represented by Adam Mickiewicz’s work, approached in a synthetic way. Man is dynamic, transforms himself and strives for his integrity. Undertaking dilemmas of human conscience, moral conflicts and discovering his dark interior are Mickiewicz’s attempts to recognise human nature. Man was placed in the centre, simultaneously going beyond and continuing the Renaissance reflection. Getting to know one’s own interior leads to the sense of one’s dignity. Mickiewicz considers the relationship between God and man, his presence in the plan of salvation, and at the same time the rooting of man in the community, crucial to his anthropology. Cyprian Kamil Norwid distanced himself from the Romanticism. He reached for Renaissance and Enlightenment concepts. He sees man as responsible for individual development, beyond national responsibilities. Culture is the basic space of human existence: it constitutes it and decides about his humanity. In his works, there is the tension between the necessity of surrender to the Infinite and opposition to it resulting from the experience of the world and body, compassion and mercy. The poet recognises the complete space of human activity and connects it with the divine reality; he also devotes a lot of space to the important problems of fine arts. His anthropological project appears to be modern, complete, accounting for internal experience and the biological and social condition of man. Kuczera-Chachulska also signals the problem of anthropological argument in twenty-century poetry. Bolesław Leśmian, the advocate of the sensuality of existence, explored the whole scale of human extreme experiences which “made a human being an equal companion of God himself” (p. 488). In turn, Czesław Miłosz combined admiration for the world with reflection on conscience. The exploration of moral conflicts constituting humanity connects him with Mickiewicz and shows the confrontation of semantic fields of humanitas and christianitas. Attempts to recognise an “anthropological essence” (p. 489) reveal the dramatic nature of the conflict between individual experience of existence and “boundless history”. In poems written at the beginning of the twenty-first century, this dichotomy was overcome. The need to praise God in the poem Sanctificetur brings to mind Jan Kochanowski’s hymn What do you want from us Lord (Czego chcesz od nas Panie). The essay ends with an analysis of the poetry of Janusz Stanisław Pasierb, who addressed the discussed problems in an original way. The author with contrariness and subtle perversity recognised the integrity of man, based on spiritual complexity and the effort to live. Analyses prove that the recognition of personality of man does not have to lead to rebellion or negation. Moral conflicts, conscience and values lead to deepening self-knowledge and the sovereignty of the individual. Although these problems have been taken from the beginning of modern humanism, they were revealed with full strength and clarity in Romantic literature due to its shift towards individual existence.