Etos humanistyczny w mowach, akcjach oratorskich i dramacie szkolnym Rzeczypospolitej doby późnego renesansu i baroku

Abstract

Wyrosła z tradycji dialogów Platona i traktatów Arystotelesa , a przede wszystkim z eklektycznych pism Cycerona, filozofia moralna wczesnej epoki nowożytnej od początku była ściśle związana z retoryką. W połowie XV w. nastąpiła jakościowa zmiana owej więzi, w czym decydująca rolę odegrało upowszechnienie się modelu edukacji opartego na studia humanitatis, najpierw w Italii, a na początku kolejnego stulecia w położonych na północ od Alp krajach Europy Zachodniej i Środkowej. Cyceron patronował nauczaniu etyki w szkołach protestanckich i jezuickich. Trwałym elementem szkolnictwa humanistycznego była-niezależnie od konfesji – zretoryzowana twórczość (najczęściej okolicznościowa) nauczycieli oraz uczniów, zachowana w formie tekstów rękopiśmiennych i drukowanych, które można podzielić na trzy podstawowe grupy: 1. mowy (np. pierwsza mowa rektora Kaspara Friesego z okazji utworzenia w Toruniu gymnasium academicum w 1594 r, mowa wygłoszona przez Franciscusa Tidicaeusa, profesora gimnazjum i lekarza miejskiego), 2. akcje oratorskie ( np. Controversia (lub Declamatio) de nobilitate słynnego mówcy Buonaccorsa (Bonagarsusa) da Montemagmo z Pistoi, Ad materiam politicam: quibus ad magnam fortunam perveniatur modis , 3. przedstawienia teatralne (np. sztuka wystawiona w Wilnie w 1696 r. Exilium Sapientis, Sapientis sublevatum in Dionysio Siciliae Tyranno, toruńskie przedstawienie z 1669 r. Ebrietas vivi sepultura, sive Zeno Constantinopolitanus imper[ator], wileńskie z 1678 r. Ebrietas purpurata in Phoca, Graecorum monarcha oraz wystawione w Krożach w 1678 r. Insepulta hominum sepultura in Zenone, Orientis imperatore, vino ebrio tumulato adumbrata. Obecność w przedstawionych wyżej wyborze ze szkolnych mów, akcji oratorskich i dramatów z wieków od XV do XVIII tematów roztrząsanych już przez humanistów piętnasto-i szesnastowiecznych (etyczny aspekt wykształcenia, relacje między pietas i erudito oraz między virtis i nobilitas) wraz z kultywowaniem antycznych form retorycznych (chreje, sentencje, etopeje, tezy) pozwala mówić o retoryce i etyce jako o obszarach wspólnych dla obu tradycji: protestanckiej i katolickiej oraz ściśle łączących Rzeczpospolitą z Europą Zachodnią. Autorzy szkolni doby baroku znacznie chętniej niż pisarze wczesnego renesansu sięgali zarówno po historię średniowieczną (głównie bizantyjską), jak też po dzieje najnowsze, ponadto częściej przywoływali bohaterów mniej jednoznacznych moralnie, próbując w ten sposób uatrakcyjnić tradycyjną etykę humanistyczną.

Bartosz Awianowicz, Humanistic Ethos in Speeches, Oratory Actions and School Drama in the Commonwealth of Late Renaissance and Baroque Periods

The moral philosophy of the early modern era that grew out of the tradition of Plato's dialogues and Aristotle's treatises, and above all of Cicero's eclectic writings, was closely related to rhetoric from the very beginning. In the mid-fifteenth century, there was a qualitative change of this connection. It was mainly due to the popularisation of the education model based on studia humanitatis, first in Italy and, at the beginning of the next century, in the countries of Western and Central Europe north of the Alps. Cicero patronised the teaching of ethics in Protestant and Jesuit schools. A permanent element of the humanistic education was – irrespective of the religion – rhetorised (and usually occasional) works of teachers and students, preserved in the form of manuscripts and printed texts, which can be divided into three basic groups: (1) speech (e.g. the first speech of Rector Kaspar Friese on the occasion of the establishment in Toruń of the gymnasium academicum in 1594; a speech given by Franciscus Tidicaeus, a professor of the gymnasium and municipal physician); (2) oratorical actions (e.g. Controversia [or Declamatio] de nobilitate of the famous speaker Buonaccorso da Montemagno of Pistoia, Ad materiam politicam: quibus ad magnam fortunam perveniatur modis), (3) theatrical performances (e.g. a play staged in Vilnius in 1696, Exilium Sapientis, Sapientis sublevatum in Dionysio Siciliae Tyranno; Toruń play from 1669: Ebrietas vivi sepultura, sive Zeno Constantinopolitanus imper[ator]; Vilnius play from 1678: Ebrietas purpurata in Phoca, Graecorum monarcha; and that staged at Kroże [Kražiai] in 1678: Insepulta hominum sepultura in Zenone, Orientis imperatore, vino ebrio tumulato adumbrate). The presence in the above selection of school speeches, oratorical actions and dramas from the fifteenth to the eighteenth centuries discussed by fifteenth- and sixteenth-century humanists (ethical aspect of education, relations between pietas and erudito as well as between virtis and nobilitas) along with the cultivation of ancient rhetorical forms (chreiai, sentences, ethopoeiae, theses), makes it possible to speak of rhetoric and ethics as areas common to both traditions: Protestant and Catholic, and closely connecting the Commonwealth with Western Europe. School authors of the Baroque era much more willingly than the early Renaissance writers reached for both medieval (mainly Byzantine) history and recent history, and they more often referred to heroes less morally ambiguous, thus trying to make traditional humanistic ethics more attractive.