Humanistyczny projekt antropologiczny w literaturze i kulturze religijnej XVIII wieku w Polsce

Abstract

W XVII w. dziedzictwo renesansu, zachowane np. w szkolnictwie, w znacznym stopniu organizuje polską świadomość zbiorową. Jednocześnie autorzy nawiązują do niego przez mity „złotego wieku” i „przodków poczciwych”. Zakorzeniająca się wówczas antropocentryczna formacja oświeceniowa pod wieloma względami była z nim zbieżna. Do schyłku XVIII w. religijność pozostawała najistotniejszą częścią kultury. Jej desakralizacja pozwala prosto wyodrębnić literaturę religijną przez kryterium tematyczne. Przedstawiciele oświecenia mieli głęboką świadomość zachodzącego przełomu. Retoryka obrony wiary, powszechna u schyłku panowania Wettynów, przekładała się na postrzeganie tej epoki jako czasu dominacji myślenia religijnego. Nowa literatura wykracza poza nie, włącza się w dyskusję społeczną i wyraża nową antropologię, desakralizującą wyobrażenia o świecie i bliską deizmowi: mówienie o Opatrzności zdominowało wyrażanie dogmatów katolicyzmu. Staropolską tolerancję wyznaniową (wygasłą nieco wcześniej) zastąpiły dyskusje nad racjonalnością religii, jej relacji z moralnością, często prowadzące do deizmu. Wiara, niezależnie od wyznania, nie była już oczywista. Podnoszono kwestie obyczajowe i organizacyjne Kościoła, często przez kpinę i satyrę. Liczne refutacje akcentowały Opatrzność Bożą. Rozważano nad rolą Stwórcy i podziwiano jego doskonałe dzieło (np. w kategoriach Jana Kochanowskiego i horacjańskich), poszukując racjonalnych argumentów na rzecz religii objawionej. Miejsce człowieka w Bożym planie definiowało jego doskonałość: gospodarz powinien pogodnie dbać o powierzoną mu „arendę”. Istotna w oświeceniu była refleksja nad tolerancją, związana nie tylko z krytyką fanatyzmu, ale i krytycyzmem względem wszelkich przejawów myślenia religijnego. Zestawiano różne wyznania, a religię w ogóle – z osiągnięciami empirycznej nauki. Humanitaryzm i wzrost wiedzy o innych kulturach prowadziły do relatywizacji własnego wyznania i dowartościowania odmiennych porządków: „uzasadnienie religijne szło w parze ze społecznym, a nawet indywidualnym, o jednoznacznym wydźwięku humanitarnym” (s. 371) Analiza twórczości Franciszka Karpińskiego odsłania wiele idei istotnych dla oświeceniowego światopoglądu. Cele i założenia jego translacji Psalmów – poprawne oddanie znaczenia, lektura drogą do indywidualnej przemiany i społecznej użyteczności jednostki – są bliskie tezom erazmianizmu. Wiersze Karpińskiego w porządku naturalnym oraz społeczno-politycznym sytuują człowieka moralnie ułomnego, ale z ufnością budującego emocjonalną, osobistą relację z łaskawym Stwórcą. Człowiek jawi się jako istota o wielkiej wartości, staje się centrum refleksji i miarą wszechrzeczy. Jak konkluduje autor, polskie oświecenie różniło się od zachodniego większą obecnością wymiaru sakralnego. Religijność i tradycyjny światopogląd nie zostały zniszczone, lecz w znacznym stopniu przekształcone w myśl nowego projektu antropologicznego o cechach humanitarystycznych, indywidualistycznych oraz humanistycznych. Projekt ten komunikowała przede wszystkim literatura religijna, a także oświeceniowe szkolnictwo.

Tomasz Chachulski, Humanistic Anthropological Project in the Eighteenth-Century Religious Literature and Culture in Poland

In the seventeenth century, the Renaissance heritage, preserved for example, in education, organised Polish collective consciousness to a large extent. At the same time, authors referred to it through the myths of the “golden age” and “good ancestors”. The anthropocentric Enlightenment formation that was taking root at that time coincided with it in many respects. Until the end of the eighteenth century, religiosity remained the essential part of the culture. Its desacralization allowed to extract religious literature by a simple thematic criterion. People of the Enlightenment era were deeply aware of the breakthrough that was taking place. The rhetoric of the defence of the faith, common in the late years the Wettins, made it possible to perceive this era as a time of the domination of religious thinking. The new literature went beyond, joined the social discussion and expressed new anthropology, close to deism and desacralizing world perceptions: talking about Providence dominated the expression of Catholic dogmas. Old Polish religious tolerance (which expired a little earlier) was replaced by discussions about the rationality of religion and its relationship with morality, often leading to deism. Faith, no matter what the religion, was no longer evident. The moral and organisational issues of the Church were raised, often through mockery and satire. Numerous refutations emphasised God’s Providence, reflected on the role of the Creator and admired His excellent work (e.g. in Jan Kochanowski’s and Horatian categories), looking for rational arguments in favour of revealed religion. The man’s place in God’s plan defined his perfection: the host should cheerfully care for the “lease” entrusted to him. Prominent in the Enlightenment epoch was a reflection on tolerance, related not only to the criticism of fanaticism but also of all manifestations of religious thinking. Various denominations were compared, and religion in general – with the achievements of empirical science. Humanitarianism and the increased knowledge about other cultures led to the relativisation of one’s religion and the appreciation of different orders: “religious justification went hand in hand with social and even individual, with unambiguous humanitarian overtones” (p. 371). An analysis of the work of Franciszek Karpiński reveals many ideas relevant to the Enlightenment worldviews. The goals and assumptions of his translation of the Psalms – correct rendering of meaning, reading as the path to individual transformation and social utility of the individual – are close to Erasmus’ theses. Karpiński’s poems put a morally handicapped man in a natural and socio-political order; but this man confidently builds an emotional, personal relationship with the merciful Creator. The man appears as a being of great value and becomes a centre of reflection and a measure of all things. As the author concludes, the Polish enlightenment differed from the Western one by the greater presence of the sacred. Religiosity and the traditional worldview were not destroyed but largely transformed into the thought of a new anthropological project with humanitarian, individualistic and humanistic features. This project was primarily communicated by religious literature as well as Enlightenment education.