Humanizm epok dawnych, czyli o ryzyku wątpienia. Pytania o formację humanistyczną w Polsce XVI i XVII wieku

Abstract

Humanizm, zdaniem autorki, charakteryzuje przede wszystkim metoda krytyczna, o której pisze, że „staje się fundamentem nie tyle sformułowanej koncepcji, ile praktycznej postawy wolności i odwagi wątpienia, stawiania pytań, odnajdywania własnych rozwiązań” (s. 46-47). Podstawa ta zyskała największą popularność w humanizmie chrześcijańskim, rozwijając się w zespoleniu ze scholastyką, a za jej przedstawicieli można uznać m.in. Lorenzo Vallę lub Giannozzo Manettiego. To właśnie metoda przeciwstawiała humanistów i scholastyków. Jak pisze badaczka: „scholastycznej dialektyce, czyniącej argument z autorytetu średniowiecznych filozofów i aspirującej do ujęcia prawdy absolutnej, humaniści przeciwstawiali metodę filologiczną i zarzucali zniekształcenie przekazu biblijnego. Nie ma nauki chrześcijańskiej bez Biblii, nie ma poznania Biblii bez studium filologii biblijnej” (s. 47). Przywołany zostaje również adwersarz Erazma, Jacobus Latomus, który broniąc metody scholastycznej stwierdził nawet, że ludzie znający prawdę nie potrzebują czytać Pisma Świętego, a pisma Ojców Kościoła powinni rozumieć zgodnie z dogmatem, nawet jeśli przeczy temu treść dzieła. Humaniści oskarżali scholastyków o sztuczny język, jednak jest to zdaniem badaczki zarzut nietrafiony. Jej zdaniem język scholastyki jest w gruncie rzeczy metajęzykiem. Mimo to, nie tylko sama atmosfera konfliktu była odpowiedzialna za spór humanistów ze scholastykami - przede wszystkim była to „zasadnicza niekompatybilność metod dyskursu, operowanie na różnych poziomach języka naukowego” (s. 48). Badaczka, wśród przyczyn konfliktu, wymienia odmienne stanowiska epistemologiczne. Humaniści, wbrew scholastykom, twierdzili, że w kwestiach moralnych umysł ludzki jest zdolny osiągnąć absolutną pewność. Ten aspekt konfliktu zaowocował późniejszymi sceptycyzmem i krytycyzmem; „to właśnie w renesansowej dyskusji nad tym, jakie są właściwie standardy poznania religijnego i kryteria prawdy, Richard H. Popkin widzi bramę, przez którą starożytny sceptycyzm ponownie wtargnął do myśli europejskiej” (s. 48). Pojawia się tu fundamentalna różnica między założeniami humanizmu i scholastyki, jaką jest sposób użycia rozumu. Badaczka bardzo trafnie zauważa, że krytyka jakiej dokonują humaniści na dawnej metodzie badawczej uderzyła nie tylko w teologów, ale i prawników i medyków, którzy również polegali na komentowaniu dzieł dawnych autorytetów, Podstawa, jaką dała filologia, umożliwiła pytania o sam tekst, wyłączając jego aspekt dogmatyczny. Nie wyklucza to oczywiście, zdaniem badaczki, związania humanizmu ze scholastyką u jego fundamentów, co uwidacznia się w pismach Ficina czy Petrarki. Konflikt dorastał stopniowo, kiedy coraz więcej kwestii zaczynało budzić wątpliwości humanistów. Zdaniem badaczki humanizm kończy się wraz w wyczerpaniem się „formacji i postawy humanistycznej w literaturze” (s. 60) Postawa krytyczna humanizmu przestaje być płodna. Kończą się filologiczne studia nad Pismem Świętym - Hanusiewicz-Lavallee zwraca uwagę na ogłoszenie Biblii Wujka w 1599 i Biblii Gdańskiej w 1632, obumarcie gatunku parafrazy psalmicznej. Barok, oczywiście, nie rezygnuje z tradycji klasycznej. Pozostaje ona dla niego stałym punktem odniesienia. Zmienia się jednak postawa, co zdaniem badaczki wiąże się z triumfem humanizmu jezuickiego. Jak trafnie zauważa: „humanizm renesansowy nie sprowadzał się do uwielbienia klasycznej ornamentyki, był raczej ruchem i fermentem, optymistyczną wiarą w możliwość ukształtowania na drodze studiów humanitas, doskonałego człowieka, zdolnego uporządkować wszystkie wymiary życia społecznego i religijnego” (s. 61). Tymczasem barok był zdecydowanie mniej optymistyczny. Za spadkobierców renesansowego optymizmu uważa badaczka arian, przytaczając twórczość Samuela Przypkowskiego oraz Andrzeja Wiszowatego. Mimo iż można odnaleźć stanowiska zbliżone do renesansowo humanistycznych, jak twierdzi badaczka, „był to już właśnie humanizm, który sam stawiał sobie granice, który nie żywił się uniwersalistycznymi złudzeniami, który ostatecznie - spełniał się w przestrzeni retoryki” (s. 62).

Mirosława Hanusiewicz-Lavallee, Humanism of Old Ages, or on the Risk of Doubting. The Question of Humanistic Formation in Poland of the Sixteenth and Seventeenth Centuries

Humanism, according to the author, is primarily characterized by the critical method, about which she writes that “it becomes the foundation not so much of the formulated concept as the practical attitude of freedom and the courage to doubt, ask questions, and find own solutions” (pp. 46–7). This thesis gained the most significant popularity in Christian humanism, developing in union with Scholasticism; among its representatives, she lists, among others, Lorenzo Valla and Giannozzo Manetti. It was the method that opposed humanists and Scholastics. According to the researcher: “Scholastic dialectics, making the argument of the authority of medieval philosophers and aspiring to grasp the absolute truth, humanists opposed the philological method and accused it of the distortion of the biblical message. There is no Christian teaching without the Bible; there is no knowledge of the Bible without the study of biblical philology “(p. 47). Erasmus’ adversary Jacobus Latomus, defending the Scholastic method, argued that people who know the truth do not need to read the Holy Scriptures, and the writings of the Church Fathers should be understood according to the dogma even if the content of the work contradicts it. Humanists accused Scholastics of artificial language, but this is, according to the researcher, a wrong allegation. In her opinion, the language of Scholasticism is essentially a metalanguage. Despite this, not only the atmosphere of the conflict itself was responsible for the dispute between humanists and Scholastics – above all, it was “the fundamental incompatibility of discourse methods, operating at various levels of the scientific language” (p. 48). As the causes of the conflict Hanusiewicz-Lavallee indicates different epistemological positions. Humanists, contrary to Scholastics, claimed that in moral matters, the human mind is capable of achieving absolute certainty. This aspect of the conflict resulted in later scepticism and criticism: “It is in the Renaissance discussion on what are actually standards of religious cognition and criteria of truth that Richard H. Popkin sees the gate through which ancient scepticism again invaded European thought” (p. 48). A fundamental difference between the assumptions of humanism and Scholasticism is the use of reason. The researcher very aptly notes that the criticism made by humanists on the old research method hits not only theologians but also lawyers and medics, who also relied on commenting on the works of ancient authorities. The foundation given by philology made it possible to pose questions about the text itself, excluding its dogmatic aspect. This, of course, does not preclude, according to the researcher, the connection of humanism with Scholasticism at its foundations, which is evident in the writings of Ficino or Petrarch. The conflict grew gradually as more and more issues began to raise humanists’ doubts. In Hanusiewicz-Lavallee’s opinion, humanism ends with the exhaustion of “humanist formation and humanistic attitude in literature” (p. 60). The critical attitude of humanism ceased to be fertile. The philological studies of the Holy Bible came to an end; here the researcher draws attention to the publication of the Jakub Wujek Bible in 1599 and the Gdańsk Bible in 1632, and to the death of the genre of psalm paraphrase. Baroque, of course, did not give up the classical tradition which remained a permanent point of reference for the period. However, the attitude was changing, which, according to the researcher, was a consequence of the triumph of Jesuit humanism. As she rightly notes: “Renaissance humanism was not just worship of classical ornamentation, it was rather a movement and a ferment, an optimistic belief in the possibility of forming through the humanitas studies a perfect man, able to arrange all dimensions of social and religious life” (p. 61). Baroque, however, was definitely less optimistic. As the heirs of Renaissance optimism Hanusiewicz-Lavallee regards the Polish Brethren (Arians), referring to the work of Samuel Zastkowski and Andrzej Wiszowaty. Although there indeed were positions similar to Renaissance humanists, “it was already humanism which set itself limits, which did not feed on universalistic illusions, which ultimately fulfilled in the space of rhetoric” (p. 62).