Przepisywanie humanizmu. Od renesansowej humanitas do współczesnej antropotechnologii

Abstract

Tekst stanowi próbę odpowiedzi na pytanie, czy humanizm to idea ponadczasowa, czy ściśle historyczna i w związku z tym narażana na anachroniczność. Autorka zastanawia się, dlaczego humanizm stał się z przedmiotu ideowej identyfikacji negatywnym punktem odniesienia. Badaczka omawia poglądy uczestników debaty w Davos w 1929: Ernsta Cassirera, reprezentującego esencjalistyczny humanizm, i antyhumanistycznego Martina Heideggera. Obaj szukali autentyczności człowieczeństwa i wolności jako jego istoty, ale rozumieli je inaczej. Dla Cassirera człowiek jest sobą, gdy przekracza siebie i uczestniczy w kulturze, dla Heideggera – gdy porzuca złudny byt i zanurza się w prawdziwym, czystym byciu. Nurt krytyczny zdominował debatę humanistyczną i zradykalizował się; towarzyszy mu neomarksizm. Przedstawiciele antyhumanizmu interesują się podmiotem jako ośrodkiem idei humanizmu: dowodzą fikcjonalności podmiotu i negują konstytuującą go wolność. Podkreślają determinizm bytu ludzkiego – jak Louis Althusser. Jego myśl rozwinął Michel Foucault, który waha się między skrajnym determinizmem a projektami wyzwolenia człowieka. Podobnie czynią jego kontynuatorzy z nurtu nowego historycyzmu i materializmu kulturowego, np. Stephen Greenblatt, którego teksty można paradoksalnie odczytać jako obronę humanizmu. Z kolei amerykańscy posthumaniści (w tym radykalni transhumaniści) całkowicie odrzucają pojęcie natury. Każdy element świata można zastąpić – np. konstrukt człowieka po-człowiekiem. Jerome Binde uznaje dawny humanizm, szukający istoty człowieczeństwa, za wykluczający (segregating), Heideggerowski zaś za humanizm ludzkiej kondycji (of formation), związany z troską o siebie i świat wokół, „budowaniem domu”. Myśl tę rozwija Michel Serres w duchu ekokrytyki: zastępuje kulturę przepracowanym pojęciem natury. Jego filozofię domestykacji podejmuje Bruno Latour, zastępujący Cassirerowskie tworzenie kultury przetworzeniem ciągle dokonywanym przez człowieka. Przywołuje Petera Sloterdijka, uważającego tradycyjny humanizm za technologię tworzenia człowieka – antropotechnologię, segregującą ludzi. W ostatniej części tekstu autorka omawia tradycję Cassirerowską. Podjął ją Emmanuel Levinas, dla którego o człowieczeństwie stanowi doświadczenie spotkania i odpowiedzialność za wolność Innego. W nurt ten wpisał się też Hans Blumenberg w metaforologii – człowiek zastępuje zwierzęcy instynkt tworzeniem metafor, przez co jego relacja ze światem jest zawsze zapośredniczona.

The text is an attempt to answer the question of whether humanism is a timeless idea or strictly historical one and therefore exposed to the danger of anachronism. The author reflects on why humanism transformed from ideological identification into a negative point of reference. The researcher discusses the views of participants in the Davos debate in 1929: Ernst Cassirer, representing essentialist humanism, and anti-humanist Martin Heidegger. Both sought the authenticity of humanity and freedom as its essence but understood it differently. For Cassirer, man is himself when he transcends himself and participates in culture, for Heidegger – when he gives up an illusory being and immerses himself in real, pure being. The critical current dominated the humanist debate and radicalised itself; it was accompanied by neo-Marxism. Representatives of anti-humanism are interested in the subject as the centre of the idea of humanism: they prove the fictionality of the subject and negate the freedom that constitutes it. They emphasise the determinism of human being – like Louis Althusser. His thought was developed by Michel Foucault, who hesitates between extreme determinism and projects of human liberation. His followers take a similar attitude from the trend of new historicism and cultural materialism, e.g. Stephen Greenblatt, whose texts can be paradoxically read as a defence of humanism. In turn, American post-humanists (including radical transhumanists) reject the concept of nature entirely. Any element of the world can be replaced – e.g. the construct of human can be replaced with post-human. Jerome Binde recognises old humanism, looking for the essence of humanity, as segregating, while Heidegger’s humanism as the humanism of formation, associated with caring for himself and the world around, "building a home”. Michel Serres develops this thought in the spirit of ecocriticism: he replaces culture with an expanded concept of nature. His domestication philosophy is undertaken by Bruno Latour, who replaces Cassirer’s creation of culture with human-made transformation. He recalls Peter Sloterdijk, who considers traditional humanism as a technology for creating man – an anthropo-technology that segregates people. In the last part of the text, the author discusses the Cassirer’s tradition. It was undertaken by Emmanuel Levinas, for whom humanity is the experience of meeting and responsibility for the freedom of the Other. Hans Blumenberg also inscribes in this trend with his metaphorology – man replaces animal instinct with the creation of metaphors, which means that his relationship with the world is always mediated.