Humanizm jako przedmiot współczesnej humanistyki

Abstract

W tekście zawarto refleksje nad współczesnymi metodami i potencjałem badań humanizmu. Znaczenie pojęcia zmieniało się przez wieki i pojawiało w różnych kontekstach. W pierwszej części tekstu badacz zastanawia się nad definicją pojęcia. Krytykuje uproszczone wyjaśnienia podkreślające antropocentryzm, przeciwstawiany średniowiecznemu teocentryzmowi. Sceptycznie podchodzi do wizji humanizmu jako ponadczasowego, nienaruszalnego projektu człowieczeństwa wyrastającego z literatury antycznej. W tej anachronicznej propozycji nie uwzględnia się historycznej zmienności kultury, co jest mało funkcjonalne i zagraża ideologizacją. Autor dostrzega potencjał badań nad humanizmem przy uwzględnieniu migotliwości zjawiska i jego przemian. W nawiązaniu do tytułu tomu wskazuje na wielość „historii” humanizmu i zaznacza, że podobnie jak współautorzy wybiera perspektywę filologiczną, bliską formule P. O. Kristellera. Następnie autor omawia określenia wskazujące na „odmiany” humanizmu, zauważa ich umowność i niejednoznaczność oraz postuluje ostrożność w ich używaniu. Zjawisko można opisywać w odniesieniu do okresów w historii kultury (renesansowy, średniowieczny, barokowy), jego korzeni (antyczny i biblijny w wersji chrześcijańskiej i hebrajskiej), gatunków literackich (np. bukoliczny), przestrzeni i kręgów kulturowych (śródziemnomorski i północny/zaalpejski, ale też pruski czy litewsko-ruski). Deformacjom uległ nawet pozornie oczywisty epitet renesansowy, do którego odniesiono słowo humanizm, gdy powstawało na przełomie XVIII i XIX w. Badacz podaje ten związek wyrazowy jako przykład metaforyki terminu. Jej badanie wiąże się z aktualizacją pojęcia i ma znaczenie praktyczne również dziś. Autor omawia różne konteksty używania słowa humanizm. Jako projekt antropologiczno-filozoficzny wiązało się z wychowaniem: w XVI w. – z renesansową humanitas i grecką paideią oraz dowartościowaniem nauk trivium, w XIX w. – z ogólnym wykształceniem klasycznym, wpierającym społeczny porządek. Jako element historii kultury idea „odrodzenia” człowieka i kultury stanowi składnik renesansu, co autor omawia na przykładzie literatury polskiej. W badaniach nad nią widzi nurt narodowy i uniwersalistyczny. Zauważa, że humanizm pojawił się w Polsce w połowie XV w. Wskazuje ośrodki jego rozwoju (dwory królewskie i biskupie, szkolne i uniwersyteckie, drukarnie), jego przedstawicieli i przejawy. Humanizm w Rzeczypospolitej nie tyle przyczynił się do „odrodzenia”, ile stał fundamentem kształtującej się właśnie kultury narodowej. Późniejsze dzieje humanizmu doprowadziły do rozmycia pojęcia i uznania go za ponadczasowy nurt namysłu nad człowiekiem i jego relacją do rzeczywistości, a także formułę światopoglądu świeckiego opozycyjną do religijnej wizji świata, pomijającą chrześcijański komponent humanizmu. Choć autor nie pochwala takiej redukcji i ideologizacji w refleksji historyczno-kulturowej, docenia ją jako przedmiot badań. Humanizm można również widzieć jako paradygmat tożsamości kulturowej, oparty na modelu pedagogicznym, ale też kulturze narodowej czy religii. Autor proponuje mówienie o humanizmach narodowych: polskim, pruskim, włoskim, nie ogólnie o północnym i śródziemnomorskim. Docenia też potencjał badań humanizmu chrześcijańskiego, zwłaszcza recepcji irenizmu Erazma i filologicznych badań Biblii. Na końcu autor omawia związki idei humanistycznych ze stylami – o humanitas mówi się najchętniej w formie klasycznej (imitacyjnej i emulacyjnej), ale nie wolno zapominać o propozycjach „pozaklasycznych”.

The text presents reflections on the contemporary methods and potential of research into humanism. The meaning of the concept was changing over the centuries and appeared in different contexts. In the first part of this article, Borowski reflects on the definition of the term. He criticises simplified definitions that emphasise anthropocentrism presented in opposition to medieval theocentrism. He is sceptical about the vision of humanism as a timeless, unalterable project of humanity growing from ancient literature. This anachronistic theory does not take into account the historical changeability of culture; such an approach is not functional and brings about the danger of ideologisation. The author recognises the potential of research on humanism when taking into account the changeability of the phenomenon and its transformations. Referring to the title of the volume, he indicates the multitude of “histories” of humanism and points out that, like other authors of the book, he chooses a philological perspective close to the formula of Paul Oskar Kristeller. Then the author discusses the terms indicating “variants” of humanism, notes their conventionality and ambiguity, and postulates caution in using them. The phenomenon can be described in relation to periods in the history of culture (Renaissance, medieval, baroque), its roots (ancient and biblical in the Christian and Hebrew versions), literary genres (e.g. bucolic), territory and cultural circles (Mediterranean and Northern/Transalpine, but also Prussian or Lithuanian-Ruthenian ones). Even the seemingly obvious epithet Renaissance was deformed, the one to which the word humanism was referred to when it was created at the turn of the nineteenth century. The researcher gives this phrase as an example of the metaphor of the term. Its study involves updating the concept and has practical relevance also today. The author discusses various contexts of using the word humanism. As an anthropological and philosophical project, it was associated with education: in the sixteenth century – with the Renaissance humanitas and Greek paideia and the appreciation of the trivium programme, in the nineteenth century – with general classical education supporting social order. As an element of cultural history, the idea of “rebirth” of man and culture is part of the Renaissance, which the author discusses on the example of Polish literature. In it, he perceives national and universalistic currents. He notes that humanism appeared in Poland in the mid-fifteenth century, and indicates the centres of its development (royal and episcopal courts, schools and universities, printing houses), its representatives and manifestations. Humanism in the Polish-Lithuanian Commonwealth did not so much contribute to “revival” as it became the foundation of the national culture being shaped at that time. The later history of humanism blurred the concept which led to it being recognised as a timeless trend of reflection upon man and his relation to reality, as well as the formula of the secular worldview opposing the religious vision of the world, with the omission of the Christian component of humanism. Although the author does not approve of such reduction and ideologisation in historical and cultural reflection, he appreciates it as an object of research. Humanism can also be seen as a paradigm of cultural identity, based on a pedagogical model, but also national culture or religion. The author suggests talking about national humanisms: Polish, Prussian, Italian, but not generally northern or Mediterranean. He also appreciates the potential of studies of Christian humanism, especially the reception of Erasmus and philological studies of the Bible. Finally, the author discusses the relationship between humanistic ideas and styles: humanitas is most often spoken of in classical (imitative and emulative) forms, but one should not forget about “non-classical” proposals.