Humanizm i oświecenie. Próba wstępnych rozpoznań i uporządkowań

Abstract

Artykuł Marcina Cieńskiego stanowi analizę wpływu humanizmu na epokę oświecenia w celu ukazania niejednoznaczności oraz złożoności tego problemu badawczego. Autor rozpoczyna od cytatu Winckelmanna, wedle którego wszelka refleksja estetyczna musi rozpocząć się od afirmacji starożytnej sztuki greckiej. Badacz twierdzi, że tak klasycystyczne podejście nie było jednak w drugiej połowie XVII-go wieku jedyne. Przywołując Diderota, kontrastuje opinię Winckelmanna z „krytyką sztuki, opartą na zdecydowanie odmiennym, nieklasycystycznym myśleniu” (s. 150). Zdaniem autora podejście typu Winckelmanna wiąże się również z postulatem naśladowania dziedzictwa antycznego. Mimo to, ogólna percepcja starożytnych mistrzów w dobie oświecenia jest, zdaniem badacza, niejednoznaczna. Jako dwa odmienne przykłady przywołuje wzrost zainteresowania starożytnością związany z odkryciami archeologicznymi i twórczością klasycystów oraz wypieranie łaciny przez język francuski i zanik jednoznacznej elitarności wiedzy o antyku. Kultura starożytna, zdaniem badacza, nie straciła oczywiście wszelkiego poważania. Przestała jedynie być „pierwszoplanowa” (s. 151). Źródło takiego przewartościowania autor dostrzega w kryzysie świadomości europejskiej z przełomu XVII-go i XVIII-go wieku. Kryzys ten wiązał się ze „sporem starożytników z nowożytnikami” oraz „sporem o Homera”. W dalszej części tekstu autor omawia związek między postawą humanistyczną oraz podejściem wobec religii. Badacz sprzeciwia się twierdzeniu, jakoby w sposób jednoznaczny postawa humanistyczna łączyła się z osłabieniem postaw religijnych. W celu omówienia tego zagadnienia wyróżnia humanizm elitarny oraz potoczny. Badacz zauważa, że doba oświecenia ma kompletnie inne problemy filozoficzne od renesansu, co czyni pracę komparatystyczną tak złożoną. Oświeceniowa filozofia jest zdaniem autora odpowiedzialna za uformowanie się instytucji opinii publicznej. Zdaniem autora humanizm miał w dobie oświecenia „charakter niesystematyczny, niesystemowy, nieciągły” (s. 159). Stąd występował raczej jako jednostkowa cecha światopoglądu danej osoby. Charakteryzował się wiarą w pewne idee, takie jak tolerancja czy wolność, które występowały u najróżniejszych ludzi w wielu formach.

Marcin Cieński, Humanism and Enlightenment. An Attempt at Initial Recognition and Arranging

Marcin Cieński’s article is an analysis of the impact of humanism on the age of Enlightenment to show the ambiguity and complexity of this research problem. The author begins with a quote from Winckelmann, according to which all aesthetic reflection must start with the affirmation of ancient Greek art. The researcher claims that such a classicist approach was not the only one in the second half of the seventeenth century. Recalling Diderot, he contrasts Winckelmann’s opinion with the “art criticism based on a decidedly different, non-classical thinking” (p. 150). The Winckelmann-type approach is also associated with the postulate to imitate ancient heritage. Still, the general perception of ancient masters in the age of Enlightenment is, according to the researcher, ambiguous. As two different examples, he recalls the growing interest in antiquity associated with archaeological discoveries and the work of classicists, as well as the replacement of the Latin by the French language and the disappearance of the explicit elitism of the knowledge about antiquity. Ancient culture, according to the researcher, did not lose all authority, but it ceased to be the “foreground” one (p. 151). The author sees the source of such re-evaluation in the crisis of European consciousness at the turn of the eighteenth century. This crisis was associated with the “quarrel of the Ancients and the Moderns” and “the dispute over Homer”. In the further part of the text, the author discusses the relationship between the humanist attitude and approach towards religion. The researcher objects to the claim that the humanist stance is clearly associated with the weakening of religious position. To discuss this issue, he distinguishes elite and colloquial humanism. The researcher notes that the Enlightenment era had completely different philosophical problems from the Renaissance, which makes comparative work so complicated. According to the author, Enlightenment philosophy is responsible for the formation of public opinion institutions. In the author’s opinion, in the Enlightenment era, humanism was “of unsystematic, non-systemic, and discontinuous character” (p. 159). Hence, it appeared instead as an individual feature of a personal worldview. It was characterized by faith in specific ideas, such as tolerance or freedom, which appeared in various forms in many people.